Артыкулы Канфедэрацыі Злучаных Штатаў у беларускім перакладзе

Многія думаюць, што Вайна за незалежнасць Злучаных Штатаў Амерыкі (1775-1783 гг) пачыналася з мэтай стварэння новай федэратыўнай дзяржавы. Але ад ідэі пашыранай аўтаноміі 13 калоній Вялікабрытаніі да ўзнікнення сучасных ЗША прайшло шмат гадоў. Аднім з этапаў пасля абвяшчэння Дэкларацыі незалежнасці Злучаных Штатаў як саюза незалежных дзяржаў была спроба пераўтварыць гэты саюз у канфедэрацыю. Першая версія Артыкулаў Канфедэрацыі была прынята 15 лістапада 1777 г. Тут публікуецца яе дапрацаваны варыянт. Дакумент дзейнічаў з 1781 па 1787 гг., калі было вырашана распрацаваць Канстытуцыю ЗША як федэратыўнай краніы (прынята 4 сакавіка 1789 г).

Артыкулы¹ Канфедэрацыі і Вечнага Саюза

Усім, каму прыйдзе гэта Паведамленне, мы Дэлегаты Штатаў², якія паставілі свае подпісы пад гэтым дакументам, шлем свае прывітанні.

Артыкулы Канфедэрацыі і вечнага Саюза паміж штатамі Нью Гэмпшыр, Массачусэцкі Заліў Род Айлэнд і Провідэнс Плантэйшнз, Канэктыкут, Нью Ёрк, Нью Джэрсі, Пенсільванія, Дэлавэр, Мэрылэнд, Вірджынія, Паўночная Караліна, Паўднёвая Караліна і Джорджыя.

I.

Канфедэрацыя будзе існаваць пад назвай

"Злучаныя Штаты Амерыкі".

II.

Кожны Штат захоўвае за сабой свой сувярэнітэт, свабоду, і незалежнасць, а таксама правы і паўнамоцтвы, якія дадзеная Канфедэрацыя не перадае безагаворачна Злучаным Штатам, на скліканым Кагрэсе.

III.

Кожны з гэтых Штатаў асобна далучаецца да непарушнага сяброўскага саюза з іншымі Штатамі для агульнай абароны, забеспячэння сваіх свабод, і для ўзаемакарыснага і агульнага дабрабыту, і бярэ на сябе абавязак дапамагаць іншым удзельнікам саюза ў барацьбе супраць любой, сілы якая супраціўляецца ім ці нападае на іх па прычыне рэлігіі, сувярэнітэту, гандлёвых ці нейкіх іншых зачэпак.

IV.

Каб забяспечыць і замацаваць сяброўскія сувязі паміж жыхарамі розных Штатаў гэтага Саюза, свабодныя жыхары кожнага Штата, паўперы, бадзягі і асобы, хаваючыяся ад правасуддзя, якіх прынялі як бежанцаў, надзяляюцца ўсімі правамі і ільготамі свабодных грамадзян Штатаў; таксама жыхары кожнага Штата павінны мець права на свабоднае перамяшчэнне па тэрыторыі любога з астатніх Штатаў, на іх павінны распаўсюджвацца ўсе правы камерцыйнага характару разам з абавязкамі, падаткамі і абмежаваннямі, якія маюць жыхары гэтага Штата, калі толькі гэтыя абмежаванні не забараняюць перамяшчэнне ўласнасці, якую прывезлі ў адзін Штат, на тэрыторыю другога Штата, дзе жыве яе ўласнік; а таксама ніводзін з Штатаў не павінен накладаць які-небудзь падатак ці абмежаванне на ўласнасць усіх Злучаных Штатаў ці аднаго з іх.

Калі асоба, якую ў нейкім Штаце абвінавачваюць у дзяржаўнай здрадзе, феланіі ці іншым сур'ёзным місдзіміноры³, уцячэ ад правасуддзя ў які-небудзь іншы Штат і будзе там знойдзена, гэту асобу неабходна вярнуць па запыту Губернатара ці выканаўчай улады Штата, з якога збег гэты чалавек і ў юрысдыкцыі якога знаходзіцца справа па дадзеным злачынстве.

Кожны Штат абавязаны давяраць запісам, пастановам і судовым разбіральніцвам, якія адбываюцца ў іншых Штатах.

V.

Для найбольш зручнага кіраўніцтва агульнымі інтарэсамі Злучаных Штатаў трэба штогод выбіраць дэлегатаў у Кангрэс згодна заканадаўству кожнага Штата ў першы панядзелак лістапада кожны год, з правам кожнага Штата адклікаць любога з сваіх дэлегатаў і нават усіх іх і прызначыць новых на іх месца на рэштку іх гадавога тэрміна службы.

Кожны Штат павінен мець не меньш за двух і не больш за сем прадстаўнікоў у Кангрэсе; таксама ніхто не павінен быць дэлегатам больш за тры гады на працягу шасцігадовага тэрміну; і ніхто з тых, каго абралі дэлегатам, не павінен займаць якую-небудзь пасаду ў Злучаных Штатах, за якую б ён ці хто-небудзь замест яго атрымоўваў плату ці якое-небудзь іншае ўзнагароджанне.

Кожны Штат павінен прадставіць сваіх дэлегатаў на сходзе Штатаў, яны будуць працаваць у якасці членаў камітэта Штатаў.

Пры вырашэнні пытанняў, якія маюць сур'ёзнае значэнне для Злучаных Штатаў, у Кангрэсе, кожны Штат мае адзін голас.

Свабода слова і дэбатаў у Кангрэсе не павінна абмяжоўвацца ці ставіцца пад пытанне у якім-небудзь судзе ці іншым месцы па-за межамі Кангрэса, а члены Кангрэса не павінны быць арыштаваны ці зняволены ў час калі яны накіроўваюцца на паседжанне Кангрэса, прысутнічаюць на ім ці вяртаюцца з яго, апрача такіх прычын як дзяржаўная здрада, феланія ці парушэнне грамадскага парадку.

VI.

Ніякі Штат не павінен без згоды Злучаных Штатаў, атрыманай ад Кангрэса, адпраўляць пасольства ці прыймаць паслоў, весці перамовы, ўступаць у пагадненне, саюз ці пакт з якім-небудзь Каралём, Прынцам ці Дзяржавай⁴; ніякі чалавек, які займае пэўную пасаду ў Злучаных Штатах ці атрымоўвае нейкі даход ці даверанную маёмасць ад іх, не павінен прыймаць якія-небудзь падарункі, узнагароды, пасады і званні ад любога Караля, Прынца⁵ ці замежнай Дзяржавы; ні Злучаныя Штаты, ні кожны з іх па-асобку не павінны даваць якія-небудзь пачэсныя тытулы і званні.

Ні два Штата, ні больш не павінны заключаць ніякіх пагадненняў, утвараць канфедэрацыі ці альянсы паміж сабой без дазволу Кангрэса Злучаных Штатаў, пры гэтым даецца падрабязнае апісанне мэтаў і тэрміну дзейнасці такіх пагадненняў, канфедэрацый і альянсаў.

Ніякі Штат не павінен усталёўваць падаткі ці зборы, якія б маглі стварыць цяжкасці ў рэалізацыі якога-небудзь пункта пагаднення паміж Кангрэсам Злучаных Штатаў і якім-небудзь Каралём, Прынцам ці Дзяржавай, у ажыццяўленні дагавораў, якія Кангрэс ужо прапанаваў дварам Францыі і Іспаніі.

Ніякі ваенны карабель не павінен знаходзіцца ва ўладанні якога-небузь Штата ў мірны час, акрамя той колькасці, якую вызначае Кангрэс Злучаных Штатаў для абароны гэтага Штата ці яго гандлю; таксама ніякі Штат не павінен трымаць у мірны час узброеныя сілы, акрамя той колькасці, якую вызначае Кангрэс Злучаных Штатаў неабходных для размяшчэння ва ўмацаваных гарнізонах для абароны гэтага Штатаe; пры гэтым кожны Штат павінен заўсёды мець добра арганізаванае, ўзброенае і экіпіраванае апаўчэнне, а таксама мець запасы неабходнай колькасці палатак, зброі, бояпрыпасаў і лагернай экіпіроўкі.

Ніякі Штат не павінен пачынаць вайну без згоды Кангрэса Злучаных Штатаў, акрамя сітуацыі, калі на Штат напалі ворагі альбо гэты Штат атрымаў звесткі, што нейкае племя індзейцаў плануе напасці на яго і небяспека настолькі непазбежна, што няма часу параіцца з Кангрэсам Злучаных Штатаў; таксама ніякі Штат не павінен адпраўляць у вайсковыя аперацыі якія-небудзь ваенныя караблі або даваць каперскае сведчанне ці ажыццяўляць карныя аперацыі, калі Кангрэс Злучаных Штатаў не аб'яўляў вайны якой-небудзь дзяржаве і яе жыхарам і не выдаваў адпаведных распараджэнняў, выключэннем з'яўляецца наяўнасць вялікай колькасці піратаў у Штаце, ў такім выпадку можна выкарыстоўваць ваенныя караблі пакуль пагроза не міне або пакуль Кангрэс Злучаных Штатаў не вырашыць спыніць аперацыю.

VII.

Калі нейкі Штат арганізуе сухапутныя войскі ў абарончых мэтах, усе афіцэры ў званні ніжэй за палкоўніка павінны быць прызначаны заканадаўчай уладай гэтага Штата ці іншым чынам, азначаным гэтым Штатам, і ўсе пасады ў войску павінны займаць людзі, якіх прызначае гэты Штат.

VIII.

Усе расходы на вайну і іншыя абарончыя расходы альбо расходы на забеспячэнне агульнага дабрабыту, якія атрымалі згоду Кангрэса Злучаных Штатаў, пакрываюцца з агульнага бюджэту, які фарміруецца з паступленняў розных Штатаў прапарцыянальна кошту зямлі ў кожным Штаце, што маецца ва ўладанні і спажыванні, а таксама будынкаў і камунікацый, згодна працэдуры ацэнкі, якую Кангрэс Злучаных Штатаў мусіць усталяваць і абнаўляць час ад часу.

Падаткі, адпаведныя гэтым прапорцыям, усталёўваюць заканадаўчыя ўлады Штатаў і час ад часу згаджаюць іх з Кангрэсам Злучаных Штатаў.

IX.

Кангрэс Злучаных Штатаў мае эксклюзіўнае права аб'яўляць вайну і мір, апрача сітуацый, узгаданых у шостым артыкуле, адпраўляць і прыймаць паслоў, заключаць пагадненні і саюзы, пры гэтым ніякае гандлёвае пагадненне не можа быць заключана на ўмовах, калі заканадаўчыя органы адпаведных Штатаў не могуць абкладаць мясцовымі падаткамі чужаземцаў або калі забараняюцца экспартна-імпартныя аперацыі з пэўным відам тавараў, усталёўваць парадак рашэння, якія захопы зямельных і водных рэсурсаў лічыць законнымі і якім чынам трафеі, захопленыя арміяй ці флотам Злучаных Штатаў, павінны быць падзелены ці размеркаваны, даваць каперскае сведчанне і санкцыі на карныя аперацыі ў мірны час, арганізоўваць суды па справах аб пірацтве і феланіі, адбыўшыхся ў міжнародных водах, і суды па разгляданню іскаў аб захопах, пры ўмове, што аніводзін член Кангрэса не будзе прызначаны суддзёй у адным з вышэй згаданых судоў.

Кангрэс Злучаных Штатаў павінен быць апошняй інстанцыяй па ўрэгуляванню ўсіх спрэчак паміж двумя ці больш Штатамі на прадмет мяжы, юрысдыкцыі ці чаго-небудзь яшчэ; рашэнні, прынятыя Кангрэсам павінны быць заўсёды выкананы. Калі заканадаўчая ці выканаўчая ўлада, ці іншы законны прадстаўнічы орган пэўнага Штата, маючы судовую спрэчку з нейкім іншым Штатам, падае петыцыю аб разгляданні гэтай спрэчкі ў Кангрэс, з тлумачэннем сутнасці спрэчкі і просьбай аб слуханні справы, Кангрэс уведамляе заканадаўчую ці выканаўчую ўладу Штата-адказчыка пра дзень, у які прадстаўнікі старон спрэчкі павінны сабрацца разам і скласці па ўзаемнай згодзе судовую камісію для разбіральніцтва сітуацыі, але, калі згоды па прызначэнню членаў судовай камісіі няма, Кангрэс складае спіс, у які ўваходзяць па тры кандыдата ад кожнага Штата ЗША і кожная з старон па чарзе закрэслівае па аднаму з кандыдатаў, пакуль колькасць прадстаўнікоў не будзе зніжана да трынаццаці, пры гэтым пачынаюць істцы, таксама не меньш за сем і не больш за дзевяць чалавек з гэтага спіса павінны быць выбраны жэрабям і асобы, абраныя такім чынам, або пяць чалавек з іх ліку павінны ўвайсці ў склад судовай камісіі для разбіральніцтва спрэчкі і прыняцця канчатковага рашэння, заўсёды рашэнне прыймаецца большасцю галасоў, а калі якая-небудзь з старон не з'явіцца на слуханне справы без тлумачэння прычыны, якая можа быць дастатковай для Кангрэса, альбо калі гэтая старана прысутнічае, але не згаджаецца вылучаць кандыдатаў, Кангрэс сам прызначае тры асобы з кожнага Штата, а сакратар Кангрэса выкрэслівае кандыдатаў замест стараны, якая адмовілася ці адсутнічала, а працэс разбіральніцтва і прыняцця рашэнняў прызначанай такім чынам судовай калегіі застаецца нязменным. Рашэнні такіх судовых калегій з'яўляюцца канчатковымі; калі якая-небудзь з старон адмаўляецца згадзіцца з ім ці мае намер абараняць свае інтарэсы па справе, суд усё роўна прымае рашэнне, якое з'яўляецца канчатковым; у любым выпадку матэрыялы слуханняў, разбіральніцтваў і прынятых рашэнняў перадаюцца Кангрэсу на захаванне ў якасці заканадаўчых актаў для бяспекі старон, прымаўшых удзел у разбіральніцтве: пры гэтым кожны дэлегат, перад тым як прыняць удзел у разбіральніцтве дае прысягу «правільна і справядліва разбіраць справу і прымаць найбольш справядлівае рашэнне, без прадузятасці і надзеі атрымаць узнагароду» на пасаду перад аднім з суддзяў Вярхоўнага суда Штата ці суда больш высокай інстанцыі таго Штата, дзе будзе праходзіць судовае слуханне, і той надзяляе яго паўнамоцвам, пры ўмове, што аніводзін Штат⁶ не згубіць тэрыторыю на карысць Злучаных Штатаў.

Усе супярэчанні наконт прыватных зямельных уладанняў, якія могуць мець месца паміж двумя ці болей Штатамі, калі некалькі Штатаў атрымалі на іх гэтыя землі юрысдыкцыю ад Штатаў, якія мяняюць межы сваёй тэрыторыі, акты бязвыплатнай перадачы такой юрысдыкцыі, як усе, так і любы з іх, які лічыцца асновай для ўсталавання такой юрысдыкцыі, перадаецца па просьбе адной з старон спрэчкі у Кангрэс Злучаных Штатаў для прыняцца канчатковага рашэння згодна вышэй апісанай працэдуры разглядання спрэчак тэрытарыяльнай юрыстдыкцыі.

Кангрэс Злучаных Штатаў мае эксклюзіўнае права на вызначэнне сплаву і кошту манет, якія чаканяць як па загаду Кангрэса, так і ў адпаведных Штатах, на вызначэнне стандартаў вагі і меры па ўсім Злучаным Штатам, на вядзенне гандлёвых і іншых зносін з індзейцамі, не жыхарамі якога-небудзь з Штатаў, пры гэтым не павінны парушацца законныя правы асобных Штатаў, на ўсталяване паштовай сувязі паміж Штатамі на ўсёй тэрыторыі Злучаных Штатаў і кіраванне ёй, а таксама на вызначэнне велічыні збораў на паслугі пошты, якія б пакрывалі яе расходы, на прызначэнне афіцэраў сухапутных войскаў на ўсёй тэрыторыі Злучаных Штатаў, акрамя узроўню палкоў і афіцэраў флоту і на кіраванне ўзбореннымі сіламі Злучаных Штатаў.

Кангрэс Злучаных Штатаў мае ўладу склікаць камітэт, які мусіць працаваць падчас перапынкаў працы Кангрэса, яго назва -- «Камітэт Штатаў», у яго склад будуць уваходзіць па аднаму з прадстаўнікоў ад кожнага Штата; а таксама арганізоўваць іншыя камітэты і прызначаць чыноўнікаў на пэўныя пасады для работы з паўсядзённымі пытаннямі жыцця Злучаных Штатаў. Таксама Кангрэс упаўнаважаны выбіраць аднаго з сваіх членаў як старшыню паседжанняў, але ніхто не павінен на працягу трох гадоў быць старшынёй больш за адзін год і вызначаць велічыню збораў, неабходных для работы адпаведных служб і аплаты дзяржаўных расходаў Злучаных Штатаў, браць грашовую пазыку і выдаваць векселя па крэдытам Злучаных Штатаў і перадаваць кожныя 6 месяцаў такія пазычаныя ці выдадзеныя грошы адпаведнаму Штату, будаваць і аснашчаць флот, вызначаць колькасць вайскоўцаў у сухапутнай арміі і патрабаваць ад кожнага Штата адпаведную колькасць людзей у армію, згодна вызначаным прапорцыям белага насельніцтва ў гэтым Штаце; такі набор у армію з'яўляецца абавязковым і заканадаўчыя органы кожнага Штата павінны прызначыць палкавых афіцэраў і даць вайскоўцам неабходнае ўзбраенне і амуніцыю за кошт Злучаных Штатаў, а афіцэры і саладаты з амуніцыяй і зброяй адправяцца на месца сваёй службы ў вызначаны час згодна распараджэнняў Кангрэса. Але калі Кангрэс Злучаных Штатаў вырашыць згодна склаўшымся абставінам, што трэба не праводзіць такія вайсковыя зборы у пэўным Штаце ці сабраць меньш людзей, чым адпавядае квоце гэтага Штата, ці больш людзей чым патрабуе квота, то так і павінна быць, калі толькі улада Штата не палічыць немагчымым сабраць і ўкамплектаваць зброяй і амуніцыяй дадатковую колькасць салдат; у такім выпадку Штат адпраўляе ў армію столькі людзей, сколькі яго ўлады палічаць магчымым. Пасля гэтага афіцэры і саладаты з амуніцыяй і зброяй адправяцца на месца сваёй службы ў вызначаны час згодна распараджэнняў Кангрэса.

Кангрэс Злучаных Штатаў ніколі не павінен пачынаць вайну ці даваць каперскія сведчанні ў час міру, а таксама заключаць саюзы і пагадненні, выпускаць у абарот грошы, змяняць вартасць грошай, вызначаць зборы, неабходныя для абароны і развіцця ўсіх Злучаных Штатаў ці якога-небудзь з іх, браць пазыкі, выдаваць крэдытныя білеты, забіраць грошы ў бюджэт, вызначаць колькасць ваенных караблеў, якія трэба пабудаваць ці купіць, і колькасны склад сухапутных і марскіх войскаў і прызначаць камандуючых арміі і флоту без згоды не меньш чым дзевяці Штатаў, а таксама вырашаць якія-небудзь яшчэ пытанні, акрамя працягласці паседжанняў, калі на гэта няма згоды большасці Штатаў.

Кангрэс Злучаных Штатаў мае ўладу збірацца для сесіі паседжанняў на працягу года ў любым месцы ў Злучаных Штатах, пры гэтым працягласць сесіі не павінна быць больш за шэсць месяцаў і штомесячна павінен публікавацца журнал паседжанняў, у якім даецца справадзача аб усіх пытаннях, што разглядаў Кангрэс, акрамя матэрыялаў па заключаным саюзам, пагадненням і ваенным аперацыям, наколькі яны патрабуюць сакрэтнасці, таксама галасаванне дэлегатаў Штатаў «за» і «супраць» па кожнаму пытанню павінна заносіцца ў такі журнал, калі таго пажадаюць усе дэлегаты ці некаторыя з іх, за выключэннем вышэй згаданых сітуацый; журнал заховаецца як дакумент, да якога могуць звяртацца органы ўлады асобных Штатаў.

X.

Камітэт усіх Штатаў або дзевяці з іх мае тыя ж паўнамоцтвы, што і Кангрэс, калі апошні знаходзіцца на канікулах паміж сесіямі паседжанняў, пры ўмове, што дзевяць Штатаў згодны на яго дзейнасць і што гэты Камітэт не атрымоўвае ніякай улады прыймаць рашэнні, якія абавязкова патрабуюць, згодна гэтым Артыкулам Канфедэрацыі, дазвол дзевяці Штатаў.

XI.

Канада можа ўвайсці ў склад канфедэрацыі, далучыўшыся да Злучаных Штатаў, і карыстацца ўсімі магчымасцямі, якія дае гэты Саюз, але ўваход якой-небудзь іншай калоніі магчымы толькі з дазволу дзевяці Штатаў.

XII.

Усе крэдытныя білеты, якія выпускаюцца ўладай Кангрэса, а таксама грошы, пазычаныя ад імя Кангрэса Злучаных Штатаў у згодзе з канфедэрацыяй, разглядаюцца як плацежны абавязак, які Злучаныя Штаты ўрачыста прысягаюць вярнуць і выплаціць.

XIII.

Усе Штаты павінны выконваць распараджэнні Кангрэса па ўсім пытанням, якія канфедэрацыя перадала ў веданне Злучаных Штатаў. І кожны Штат абавязаны непарушна выконваць гэтыя Артыкулы Канфедэрацыі, а Саюз павінен быць вечным; нельга ўносіць якія-небудзь папраўкі ў гэтыя артыкулы без атрымання згоды Кангрэса Злучаных Штатаў і паследуючага зацвярджэння змяненняў заканадаўчымі ўладамі кожнага Штата.

І паколькі Вялікаму Ўладару свету было заўгодна схіліць сэрцы кіраўніцтваў Штатаў, якія мы адпаведна прадстаўляем ў Кангрэсе, падтрымаць вышэй названыя Артыкулы Канфедэрацыі і вечны Саюз і ўпаўнаважыць нас ратыфікаваць іх, хай будзе вядома, што мы, дэлегаты, якія падпісаліся ніжэй згодна атрыманым на гэта паўнамоцтвам, ад імя сваіх выбаршчыкаў поўнасцю ратыфікуем і зацвярджаем кожны з Артыкулаў Канфедэрацыі і вечны Саюз, і ўсё, аб чым гаворыцца ў гэтым дакуменце. Таксама мы даем урачыстую прысягу ад імя нашых выбаршчыкаў, што яны будуць падпарадкоўвацца рашэнням Кангрэса Злучаных Штатаў па ўсім пытанням, якія канфедэрацыя перадала ў веданне Злучаных Штатаў. І кожны Штат, які мы прадстаўляем, абавязаны непарушна выконваць гэтыя Артыкулы Канфедэрацыі, а Саюз павінен быць вечным

У сведчанне гэтага мы ставім тут, у Кангрэсе, свае подпісы. Дакумент складзены ў Філадэльфіі ў Штаце Пенсільванія ў дзявяты дзень ліпеня адна тысяча семсот семдзясят восьмага года ад нараджэння Госпада або ў трэці год незалежнасці Амерыкі⁷.

1Слова articles у падобных сітуацыях звычайна азначае «дагавор, пагадненне», але літаральны пераклад «артыкулы» з'яўляецца традыцыйнай назвай гэтага дакумента. (заўвага перакладчыка)

2Найбольш удалым перакладам слова state ў гэтым выпадку з'яўляецца «дзяржава», але традыцыйна ў гэтым кантэксце яго перакладаюць «штат» (частка дзяржавы), хоць гаворка ў дадзеным дакуменце ідзе яшчэ не пра сучасную федэратыўную дзяржаву ЗША, а пра Канфедэрацыю -- саюз незалежных дзяржаў. (заўвага перакладчыка)

3Тры катэгорыі злачынстваў пералічаны ад больш цяжкага да меньш цяжкага. (заўвага перакладчыка)

4У гэтай сітуацыі слова state лепш перадаецца словам «дзяржава», бо гаворка ідзе не аб штатах ЗША, а аб замежных кранах (заўвага перакладчыка).

5Альбо «Князя» (заўвага перакладчыка)

6Або «аніводная дзяржава» (заўвага перакладчыка)

7Дакумент пачаў дзейнічаць пасля ратыфікацыі штатам Мэрылэнд 1 сакавіка 1781 г.

Рэшткі мінулага ў сучасным горадзе

Я працаваў на вул. Сядова ў гімназіі 25 ў 2007-08 гг., і ведаў, што яе будынак стары, але не звяртаў увагі на дробныя дэталі якія хавае і гэта вуліца, і ўвесь раён ўздоўж Партызанскага праспекта паміж станцыямі метро "Аўтазаводская" і "Магілёўская". Неяк выпадкова я заўважыў адпачываючы ля пясочніцы рэшткі старой сцяны паміж былым домам 5 (які больш не выкарыстоўваецца) і былым домам 5а (які стаў домам 5) па вул. Сядова. Цёмна-чырвоная цэгла сцяны нагадала мне тое, што я бачыў у Печах -- на вул. Сярэбрэнікава ў Бырысаве: такі ж колер і від мела цэгла фундамента дамоў 1935-36 гг.
Я разумею, што старая чырвоная цэгла не абавязкова павінна быць рэшткамі даваеннай забудовы Мінска, але калі гэта нават было пабудавана і ў 1950-я гг. -- гэта ўсё роўна той стары Мінск, які саступіў месца новаму.
Падобная цэгла ў падмурку сустракаецца ў практычна кожным 2-4 павярховым будынку азначанага раёна, ў тым ліку і ў суседнім будынку 25-й гімназіі, якая "пераехала" ў яго ў 1958 г., але ёсць магчымасць, што некаторыя рэшткі вулічнай забудовы адносяцца да больш ранняга часу.
Аб гэтым маё невялічкае аматарскае відэа. Прашу прабачэння за якасць і спадзяюся, што нейкі ўнёсак у вывучэнне гісторыі горада яно прынясе.

Відэа здымалася 13.04.2014 г.

Тэракт у мінскім метро 11 красавіка 2011 г.

Я не быў на месцы здарэння, калі адбыўся самы вядомы пакуль у Беларусі тэракт, але мае ўспаміны аб гэтай падзеі могуць каму-небудзь дапамагчы скласці поўную гістарычную панараму трагэдыі 11 красавіка 2011 г. Пастараюся перадаць дэталі таго, што памятаю, як мага дакладней.

Перад выбухам

Я працаваў выкладчыкам англійскай і перакладчых дысцыплін у Інстытуце прадпрымальніцкай дзейнасці. У гэты дзень у мяне павінна была быць адна пара англійскай з 17.00 па 18.20 на сёмым паверсе. Я прыйшоў загадзя, але ніхто з маіх "турыстаў" на пару так і не з'явіўся.

А справа была ў тым, што ўвосень 2010 г. знешняя камісія праверыла гэты 3-і курс спецыяльнасці "турысцкая дзейнасць" і вынесла вердыкт: закрыць яе па прычыне недастатковай кампетэнтнасці навучэнцаў. Паляцелі галовы, мая загкафедрай В. Г. Захарава была знята з пасады (але пакінута ў вну як прафесар). Спрабавалі і мне "шыць справу" за тое што на 2-м курсе я карыстаўся не прадугледжаным праграмай падручнікам і дазваляў розныя адступленні ад праграмы ў іншых групах, але на атэстацыі нашай кафедры я адказаў, што дзейнічаў у адпаведнасці з сучаснымі патрабаваннямі рынка працы, ў прыватнасці агенцтваў па перакладу, і мяне пакінулі непакарным. Было вырашана размеркаваць "турыстаў" 1-3 курсаў на іншыя спецыяльнасці, і мае трэццякурснікі згадзіліся перайсці на аналагічную спецыяльнасць на завочку ў верасні 2011 г. І напярэдадні гэтага масава пачалі шукаць работу. 2-3 афіцыйна атрымалі дазвол дэканата на індывідуальны графік заняткаў, а астатнія проста папрасілі мяне дазволіць ім хадзіць на работу і прыходзіць толькі на некаторыя заняткі пры ўмове, што ўсе робяць тыя ж практыкаванні дома і 2-3 чалавека абавязкова прысутнічаюць на кожным занятку.

Я патэлефанаваў адной з студэнтак і папрасіў каб хто-небудзь прыйшоў на пару. Яна адзванілася праз некалькі хвілін і сказала, што ніхто з тых, каму яна дазванілася, не можа прыйсці і яе саму з работы не адпускаюць. Сітуацыя была няпростай. Кожную хвіліну з пятага паверха з праверкай маглі падняцца дэкан ці намдэкана. Першае было горш, другое крыху лепш, бо намдэкана наглядала ў той час за нашай кафедрай замест змешчанай В.Г. Захаравай і ёй было лягчэй патлумачыць сітуацыю, хоць і самому дэкану пры ўсёй яго звонкавай суровасці можна было растлумачыць усё, як гэта было ў некаторых іншых праблемных сітуацыях. Але ўсё роўна атрымаць ад начальства "шышкі" за няяўку студэнтаў не хацелася.

Я пачакаў да 17.20. Калі б у мяне тады быў партатыўны камп'ютар, я б заняўся пісанінай, якой заўсёды хапала, але камп'ютар ў біібліятэцы быў недаступны з 17.00, калі яна зачынялася. Проста сядзець у аўдыторыі і разбіраць свае паперкі абрыдла, і я махнуў рукой на магчымыя "санкцыі" начальства і пайшоў дадому.

На вуліцы быў прыгожы цёплы красавіцкі вечар. Магчыма мае прагульшчыкі не столькі сядзелі па офісах, сколькі гулялі па сонечным вуліцах, але хіба гэта праверыш? У метро я хутка даехаў да "Кастрычніцкай", а адтуль і да свайго "Усходу". Заўсёды гэта займала каля 20 хвілін, таму калі на "Кастрычніцкай" выбухнула, я ўжо купляў адаптар для свайго камп'ютара ў краме ля станцыі метро.

Пасля выбуху.

У пачатку сёмай гадзіны мне на гарадскі тэлефон з Барысава пазваніла мама:

-- Сынок, з табой усё ў парадку?

-- Так, усё нармальна.

-- На "Кастрычніцкай" быў выбух, хтосьці загінуў, толькі што перадавалі навіны. Я так хвалявалася за цябе -- і маці заплакала.

Мы з жонкай уключылі навіны. Гаворылася пра магчымы тэракт, што дакладна вядома пра аднаго загінуўшага пры выбуху. Але інфармацыі было не шмат.

Патэлефанаваў знаёмы з нашай рэлігійнай абшчыны. Пацікавіўся ці ўсё добра з намі. Трэба зазначыць, што ў нашай абшчыне ёсць наладжаная сувязь узаемнай дапамогі: калі адбываюцца надзвычайныя здарэнні, за некаторымі людзьмі размеркавана па некалькі тэлефонных нумароў, дзякучы чаму атрымоўваецца хутка абзваніць усіх, папярэдзіць па які-небудзь ураган ці даведацца каму патрэбна дапамога. Вось я і абзваніў людзей, якія былі ў маім спісе. Ніхто з іх не пацярпеў. (Пазней я даведаўся, што адна мая знаёмая была сур'ёзна паранена ў нагу і год не магла хадзіць, а дзве мае студэнткі-перакладчыцы наглыталіся дыму і некалькі тыдняў ляжалі ў бальніцы). Памятаю, што аператар МТС дрэнна працаваў у той вечар, а Вэлком нармальна, але асноўная частка людзей з майго спісу была на МТСе, таму па перагружанай лініі было цяжка дазваніцца.

Наступны дзень.

Наступным ранкам, як і пасля выбуху, метро не працавала. Мне трэба было ехаць на пару да 13.00. Вырашыў паехаць аўтобусамі ў 12.00. Купіў талончыкі, бо звычайна наземным транспартам не карыстаўся і меў праязны толькі на метро. Толькі ў аўтобусе я пацягнуўся да кампосцера з талонам, як адзін мужчына апярэдзіў:

-- Не трэба, праезд бясплатны.

-- Ну дык добра, -- падумаў я -- хоць не губляю грошы.

Калі аўтобус праходзіў ля Нацыянальнай бібліятэкі, я заўважыў, што ля рэстарана "Мегаполіс" ў будынку Бібліятэкі стаіць "хуткая дапамога". Я не памятаю, ці гаварыў хто-небудзь, што непадалёк на Маскоўскім аўтавакзале адбыўся новы выбух, але чамусьці складалася ўраджанне, што так і было. Тым не меньш, ніякіх прызнакаў гэтага не было бачна на аўтавакзале з боку праспекта Незалежнасці.

На плошчы Перамогі я перасеў на 18-ы аўтобус. Звычайна, гэты маршрут мае асацыяцыю ў мінчан з псіхбальніцай у Навінках, але мне трэба было на яго супрацьлеглы канцавы пункт: чыгуначная станцыя "Мінск-Усходні". Калі ехаў, была адна думка: магу спазніцца, бо дрэнна падлічыў час на дарогу. Але суцяшаў сябе, што тэракт спіша маё спазненне, і начальства мне не прапіша іжыцу за гэта.

У аўтобусе адна жаншчына гадоў 50 громка заяўляла (па руску):

-- Гэты тэракт зрабіў Лукашэнка і яго банда!

Дарэчы, ніхто не спрачаўся з ёй і не спрабаваў яе затрымаць і выклікаць міліцыю. Яна спакойна выйшла на сваім прыпынку.

На канцавым я хуценька пабег на пешаходны мост праз чыгунку. У мяне заставалася хвілін 5 да пары. Пакуль бег па мосціку была думка, што жыццё перастае быць манатонным. Як бы гэта цынічна не было, але той факт, што дзесьці побач небяспека і грымяць выбухі, рабіў жыццё больш цікавым. Ва ўсялякім разе страх і разгубленасць я не адчуваў увогуле.

З мосціка да майго вну на вуліцы Серафімовіча было рукой падаць і за тры хвіліны да пары я ўжо быў ля дошкі раскладу заняткаў на пятым паверсе. Тут стаялі некалькі студэнтаў-перакладчыкаў, якім я калісьці выкладаў.

-- Андрэй Валер'евіч, што гэта адбываецца? -- разгублена запытала адна з іх, Алена Шчукіна.

-- Здаецца, быў выбух яшчэ і на Маскоўскім аўтавакзале, -- адказаў я.

Мы пагаварылі яшчэ пару хвілін. Я спазняўся, але трэба было неяк падбадзёрыць сваіх былых студэнтаў. Потым зайшоў у сваю аўдыторыю, здаецца, на тым жа паверсе.

--Дзякуй Богу! -- з палёгкай казала адна з студэнтак, калі я зайшоў.

Я, здаецца, штосьці пажартаваў у адказ. Мы пачалі пару, але час ад часу вярталіся да тэракта. Я ўсё думаў, ці сапраўды ўзарвалі Маскоўскі вакзал, выйшаў на хвіліну і патэлефанаваў жонцы, якая сядзела дома ў дэкрэце з нашым старэйшым сынам

-- Нічога такога не чула, -- адказала яна.

Пазней у той дзень яна сапраўды пабачыла надзвычайнае здарэнне і патэлефанавала мне: на яе вачах маленькага хлопчыка ў суседнім двары збіў аўтамабіль і цяжка параніў яго.

Не памятаю, ці пачалася мая другая пара ў 14.30 альбо ў 15.00 бо не памятаю, калі ў інстытуце ўвялі вялікі перапынак. Як бы тое не было але першай на пару прыйшла дзяўчына з дрэдлокамі (не памятаю яе імя, можа, Таццяна) і казала з усмешкай:

-- Зараз ехала на метро, дык амаль нікога ў вагонах няма.

Метро сапраўды працавала, і дамоў я ехаў з большым камфортам. Толькі ўваход на кожную станцыю ахоўвала міліцыя, нават 1-2 аўтаматчыка. Ішоў суцэльны дагляд рэчаў кожнага пасажыра і праход праз металашукальнік ці агляд з ручным металашукальнікам. Гэта стала рэаліяй метрапалітэна на некалькі дзён. Потым праверкі сталі выбарачнымі, але з гэтага часу міліцыя дзяжурыла на ўсіх масавых мерапрыемствах, а на кожнай станцыі метро стаіць чалавек з ручным металашукальнікам і правам даглядаць рэчы падазроных пасажыраў. Таксама яшчэ некалькі тыдняў не працавала Кастрычніцкая (але ад плошчы Перамогі да плошчы Незалежнасці хадзіў спецыяльны аўтобус і я хутка дабіраўся да другой лініі метро) і некаторы час на ўсіх станцыях адсутнічалі лаўкі (каб ніхто не падклаў новую бомбу).

Жыццё пасля атакі на метро.

Я заўсёды ведаў, што Беларусь мірная краіна да пары да часу, і тэракты ў Мінску ў 2008 і 2011 гг. мяне не здзівілі. Але для некаторых гэта стала сапраўдным шокам. Я ведаў двух розных маладых людзей, якія баяліся ездзіць на метро пасля выбуху, хоць падас яго там не былі. (Здаецца адзін з іх потым карыстаўся метрапалітэнам)

Не магу не пракаментаваць наконт так званых рэпрэсій супраць прыватных вну, бо ІПД быў адзін з іх. Справа ў тым, што сяброўка галоўных фігурантаў справы аб тэракце была студэнткай прыватнага вну і прэзідэнт Беларусі загадаў правесці праверку дзейнасці ўсіх прыватных інстытутаў і ўніверсітэтаў краіны.

Магу сказаць адразу, што закруціць гайкі больш, чым было закручана, начальства проста не магло. Знешнія праверкі? А нам і ўнутраных хапала па горла. Не выходзіць з аўдыторыі падчас пары, нават у туалет? Гэта заўжды патрабавалі. Не курыць на тэрыторыі вну і побач з ім? І гэта заўжды патрабавалі. Пагроза закрыцця інстытута? Ёй даўно ўжо пужалі.

Жорсткія ўмовы працы былі, на мой погляд, звязаны не столькі з спробамі ўрада разбрацца з вну сколькі з унутранай палітыкай самога інстытута. І апошняя караніліася не ў ідэалогіі, а ў камерцыі: калі падначалены кругом вінаваты (а хто хоць раз не спазняўся на пару ці не хадзіў пісаць падчас заняткаў?), яго лягчэй прымусіць штосьці зрабіць, напрыклад, наша кафедра, ў тым ліку Ваш пакорны слуга, бясплатна перакладала дакументы для дэканата і рэктарата. Таксама заўжды вінаватага лягчэй пазбавіць прэміі або не заплаціць за дадатковую работу. Памятаю, як увесь час меў праблемы з аплатай звышурочных гадзін, бо за пераэкзаміноўку студэнта мне палагаліся дадатковыя 0,4 акадэмічнай гадзіны, а за паўторнае прыняцце заліка -- 0,3. Адна гадзіна пагадзінкі каштавала 10000 руб. І за кожнага студэнта так атрымоўваецца 3-4 тыс. Але табе іх не даюць, бо 5-7 гадзін -- гэта мала, каб паперу пераводзіць, а яшчэ трэба сабраць подпісы і ўсё распісаць як трэба ў трох экземплярах. У 2011-12 навуч. годзе я сабраў 7 гадзін такіх пераэкзаменовак, прынёс роднаму вну, па маіх падліках да 500 тыс. рублёў і атрымаў па шыі за тое, што ў адной групе завочнікаў непадрыхтаваных студэнтаў аказалася 12 з 16, і яны атрымалі "незалік". Вось іду афармляць "трафей" у вучэбна-метадычны аддзел.

-- Навошта пераводзіць паперу на такую невялікую колькасць гадзін? -- незадаволена пытаецца загадчыца аддзела.

-- А можна я тады пару прагуляю? -- з кпінай пытаюся ў адказ.

-- Добра, заплацім Вам, -- адказала яна, паглядзеўшы ў мае дзерзкія вочы. І заплацілі. А многім такі адказ пра паперу быў дастатковым, і іх грошыкі ішлі... думаю, на мадэрнізацыю вну.

Але быў адзін інцыдэнт, які меў нейкую сувязь з тэрактам. У маі ў нас з'явілася новая загадчыцца кафедры, а ў чэрвені яна праводзіла апошняе паседжанне 2010-11 гг. І ўрачыста кафедра адпраўляла на пенсію Ларысу Максімаўну Жывіцкую, якая працавала практычна з заснавання вну ў 1992 г. Калі новая загадчыцца перадала падарунак на памяць за добрую працу на кафедры, пані Жывіцкая адказала:

-- Я пакідаю кафедру, бо мяне дапёк дрэнны стасунак кіраўніцтва інстытута да супрацоўнікаў.

-- Не трэба аб гэтым, калі ласка, -- папрасіла загадчыца.

-- Трэба. Я пакідаю кафедру ў знак пратэсту.

Пасля паседжання я падыйшоў да яе і падзякаваў за смеласць. Не магу сказаць, што шчыра, але хацелася казаць ёй штосьці харошае. Пазней яе сяброўка агучыла іншым супрацоўнікам што адбылося паводле слоў Л. М. Жывіцкай.

У дзень, калі адбыўся выбух, яе група перакладчыкаў пісала тэст апошняй парай. На сваю бяду адна дзяўчына напісала раней за іншых, паехала дадому, патрапіла пад бомбу, і, як я ўжо пісаў, наглыталася дыму. А паколькі настаўнік заўсёды вінаваты, то вінаватай аказалася дацэнт Жывіцкая. Праз некаторы час ёй патэлефанавала прарэктар па ідэалогіі і выхаваўчай рабоце Ала Леанідаўна Барчук і запытала:

-- Што адчувае чалавек, які адпраўляе дзяцей на смерць?

-- Ну судзіце мяне, --адказала Жывіцкая.

Прарэктар кінула трубку. Абурыўшыся, Ларыса Максімаўна напісала заяву на звальненне.

Наколькі ўсё так і было судзіць не буду, але, здаецца, больш ніякіх ахвяр "рэпрэсій" супраць прыватных вну ў нас не было. Калі б было, я б пачуў аб гэтым: інстытут маленькі, супрацоўнікаў каля сотні.

Хто ж мог такое зрабіць?

Жаншчына, якая крычала ў аўтобусе, што тэракт зрабіў Лукашэнка, выказала даволі распаўсюджаную думку, якая стаіць на простым лагічным пастулаце: " А хто ж яшчэ, акрамя яго,ў нашай Беларусі здольны на такое?". Я сур'ёзны гісторык, а не аматар танных сенсацый, як маглі заўважыць мае пастаянныя чытачы. Паколькі няма ў шырокім доступе дакументаў і матэрыялаў па справе супраць Канавалава і Кавалёва, якіх судзілі і расстралялі па абвінавачванню ў гэтым і некаторых іншых тэрактах, я не магу аўтарытэтна заявіць, хто гэта зрабіў і даказаць якую-небудзь версію. Таму ўстымліваюся ад спекуляцый і разважанняў аб тэракце 11 красавіка 2011 г.

Трэба дадаць, што адзін замежны бізнесмен, знаёмы маёй сям'і, летам таго ж года заяўляў мне, што быў у інтэрнет-кафе "Белтэлекома" ля ст. м. Кастрычніцкая перад выбухам і бачыў у двары дд. 10 і 12 па вул. Энгельса мноства машын "хуткай дапамогі". Але я яму не веру. Па-першае, я яго ведаю, як аматара распавядаць байкі пра сваё жыццё. Яго паслухаць, дык ён увесь час сутыкаецца з крымінальнымі элементамі ў Мінску, як быццам тут Гарлем, і ўвесь час б'е ім твар ці камп'ютары, а міліцыя нічога яму зрабіць не можа. Па-другое, калі сурёзная спецслужба плануе тэрарыстычны акт, у падрыхтоўцы ўдзельнічае некалькі чалавек, ніякай дакументацыі не вядзецца, і ніякія машыны пажарнікаў ці "хуткай дапамогі" не заганяюцца загадзя ў суседнія двары, бо тады будзе надта шмат сведкаў таго, што штосьці такое планавалася (а калі ў справе замешаны дзясяткі ці сотні людзей, утрымаць яе сакрэтнай проста не магчыма).

І яшчэ расстаўлю кропкі над "і". Я палітычна нейтрален, пішу ўсё гэта проста з цікаўнасці да гісторыі і не стаўлю мэтай кагосьці асудзіць ці апраўдаць. Я з павагай стаўлюся да дзяржаўнай улады ўвогуле, як гаранта некаторай стабільнасці, але пры гэтым не падтрымліваю якую-небудзь палітычную плыню. Асцярожнасць, з якой я выкладаю ўсе гэтыя звесткі звязана не з жаданнем пазбегнуць рэпрэсій (бо ўсё, што мне пагражае за выпады супраць улады -- гэта штраф ці 15 сутак, па першаму можна атрымаць кампенсацыю ў нейкіх апаізцыйных структур, калі напісаць слезлівую заяву аб тым, як мяне за праўду пакрыўдзілі, а другім мяне не напужаеш), а з жаданнем заставацца максімальна аб'ектыўным, наколькі я гэта магу зрабіць як недасканалы чалавек.

Цяпер да пытання, хто здольны у Беларусі рабіць тэракты. Сапраўды, буйныя палітычныя арганізацыі проста не зацікаўлены ў тэрарызме, бо за выбухі 11 красавіка 2011 і 3 ліпеня 2008 г. іх бы чакаў поўны разгром пад апладысменты шырокай грамадскасці. Але да тэрактаў могуць быць здольны і невялікія групы радыкалаў, якія прытрымліваюцца пэўных палітычных перакананняў, але не прадстаўляюць якую-небудзь палітычную партыю (хоць могуць быць яе членамі). Магчымы і сцэнар крымінальнай ці нават пабытовай разборкі "пад тэракт": узарвалі канкурэнта або палюбоўніка жонкі і напісалі на суседняй сцяне што-небудзь накшалт "Бі жыдоў!" ці "Жыве Беларусь!" альбо "Свабоду папугаям!"

Разгледзім толькі адну хвалю палітычнай барацьбы радыкалаў: рускія нацыяналісты супраць "Анціфа". Аднойчы я ўбачыў у пад'ездзе аднаго з карпусоў жылога дома па Русіянава 5 мемарыяльную дошку з надпісам "Тут быў жорстка забіты такі і такі, у такі і такі дзень 2000 г. Вечная памяць герою, які паў за веру і Бацькаўшчыну" (надпіс па руску). Я запытаў чалавека, што заходзіў у блок кватэр, ля дзверы якога была прыбіта дошка:

-- А хто гэта быў такі?

-- А гэта верхавод Рускага нацыянальнага адзінства.

Пытанне ўсім: калі гэтага "верхавода" сапраўды забілі за нацыяналізм, а не за кіданне бізнес-партнёраў ці празмерны інтарэс да чужой жонкі, чым гэта не тэракт? Ці тэракт -- гэта толькі выбух бомбы? Калі слова "тэрарызм" мае корань, значэнне якога "жах", то ідэя тэррарыстычнай барацьбы менавіта ў тым каб запугаць каго-небудзь, а не проста знішчыць ворага. У такім выпадку забойства аднаго нацыяналіста было пасылам астатнім з боку апанентаў: змоўкніце, бо і вас так пераб'ем.

У 2011-12 нав. годзе ў мяне быў студэнт з фанатаў "Дынама". Я казаў яму пра гэту дошку і ён адказаў:

-- Я яго ведаў.

-- А колькі такіх забойстваў яшчэ было?

Ён падумаў і адказаў:

-- Выпадка чатыры.

Калі б хлопец адразу казаў 20, я б не паверыў, але 4 забітых нацыяналіста за некалькі гадоў -- гэта чатыры ціхіх тэракта. Зразумела, кожны асобны выпадак павінна разглядаць не толькі з палітычнай версіяй, але з магчымасцю "пабытавухі". Але гэта сітуацыя ўсё роўна сведчыць аб наяўнасці ў соцыуме людзей, здольных шарахнуць бомбай па тым, каго ненавідзяць.

Час ад часу ў СМІ з'яўляецца інфармацыя аб тым як то нейкі анархіст кінуў "молатава" ў будынак КДБ у нейкім правінцыяльным горадзе, то ў Гомелі забілі турка (праўда мне дакладна невядома ці па расавым прычынам, ці не). Гэта ўсё было і да тэракта ў метро, але разглядалася толькі як злостнае хуліганства. Але і цяпер, пасля таго як выбух забраў жыццё 15 чалавек, грамадства па-ранейшаму не заўважае радыкалізацыі моладзі, часткова таму, што тэракт у пабытовым уяўленні -- гэта заўсёды выбух. Тым не меньш, большасць беларусаў ужо не лічыць тэрарызм немагчымай пагрозай для краіны.

Зразумела, гэты экскурс ніяк не дапаможа адказаць на пытанне, ці сапраўды тэрарыст з маніякальнымі схльнасцямі ўзарваў метро. Але, як я пісаў вышэй, я не спрабую даказаць якую-небудзь версію прычыны гэтага здарэння з-за адсутнасцю адпаведных матэрыялаў у шырокім доступе і жадання займацца разумовай жуйкай.

Эпілог.

Я не раз заўважаў, што самы каштоўны матэрыял для даследчыка, апрача дакументаў, гэта ўспаміны тых, хто піша пра падзею як быццам між іншым. Я спрабаваў напісаць аб гэтай трагедыі менавіта з пазіцыі пабытовага назіральніка і пры гэтым памятаць, якія праблемы для гісторыкаў узніклі ў сувязі з палітычнымі спекуляцыямі над тэрактам і яго наступствамі. Наколькі ў мяне атрымалася, судзіць чытачам...

***

У 2021 г. ахвяры тэракта ў метро мелі права на пазачарговае абслугоўванне ў паліклініцы, хоць мінула 10 год.