А суддзі хто?

Кожная дэмакратычная краіна дэмакратычна настолькі, насколькі можа сабе дазволіць. Кожная аўтарытарная ці таталітарная краіна таксама абмежавана ў сваіх магчымасцях кантраляваць жыццё сваіх грамадзян.
Так склалася, што Заходнюю Еўропу і ЗША разглядаюць як эталон дэмакратыі. Але звычайна моцная вайна і ці іншы выклік цывілізацыі можа прымусіць дзяржаву адмовіцца ад прынцыпаў дэмакратыі дзеля выжывання нацыі, а то і дзеля захавання пастаянных інтарэсаў.
Падчас Другой сусветнай вайны Трэці рэйх і СССР масава парушалі правы чалавека: захоп закладнікаў, знішчэнне ваеннапалонных, катаванні, масавыя растрэлы, канцлагеры, дэпартацыі па нацыянальнаму прызнаку. Пра ўсё гэта дастаткова добра напісана. Таму было б неаб'ектыўна пакінуць без увагі злоўжыванні ваеннага часу з боку краін, якія лічаць дэмакратычнымі. Паспрабуем зрабіць агульныя нататкі.
Францыя
У 1940 г. Францыя капітулявала перад Вермахтам і італьянскімі войскамі, але амбіцыёзным фюрэрам-дучэ не хапала не толькі жыццёвай прасторы, але і войскаў каб яе кантраляваць. Таму Францыя працягнула свае існаванне ў якасці дзяржавы-саюзніцы Гітлера з сталіцай у г. Вішы, з стратай некаторых тэрыторый на карысць захопнікаў (Германіі і  Італіі), але з захаваннем калоній. Большая частка насельніцтва краіны займалася сваім жыццём. Паліцыя "новай" Францыі дапамагала знішчаць яўрэяў і іншых недабранадзейных элементаў. Некаторыя паліцейскія нават зрабілі кар'еру пры нацыстах (за што потым заплацілі жыццём) Бізнесмены гандлялвалі з новым урадам і захопнікамі. Жрыцы кахання задавальналі патрэбы эсэсаўцаў. Толькі некаторыя французы далучыліся да руху Супраціўлення. Прычым з іх толькі частка -- ў форме ўзброенай партызанска-падпольнай барацьбы. Францыя таго часу добра нагадвала Ўкраіну пад акупацыяй нацыстаў у рамане "Бабій яр" А. Кузняцова.
Калі войскі анцігітлераўскай кааліцыі разам з арміяй дэ Голя адкрылі ў Францыі другі фронт летам 1944 г., а таксама разбілі немцаў, італьянцаў і алжырскіх французаў "вішысцкай" арміі калабарацыяністаў (апошнія, дарэчы, не асабліва і ваявалі з анцігітлераўскай кааліцыяй) ў Афрыцы. І пачалася помста.
Адна справа, калі смяротны прысуд выносілі людзям, якія мелі непасрэднае дачыненне да злачынстваў супраць зняволеных у лагерах ці супраць мірнага насельніцтва: паліцейскім з карных атрадаў, віна якіх была даказана, лагерным капо (крымінальным зняволеным, якіх ставілі адміністратарамі над палітычнымі вязнямі і вязнямі сумлення з правам катаваць і забіваць падначаленых), і іншым падобным асобам. Так быў растраляны былы паліцэйскі камісар Бютэ, які ўзначальваў службу бяспекі (Sùreté) падчас акупацыі, але ўвайшоў у гісторыю дзякуючы таму, што яшчэ да вайны ён прымусіў прызнацца ў забойстве старой гандляркі селяніна Фарынгуля, які ледзь пазбег гільяціны і толькі пасля вайны быў апраўданы. (1) (Як бачым, прызнанне як галоўны аргумент для абвінавачвання ў 1934 г. -- гэта рэалія не толькі СССР але і Францыі).
Але 1944 год стаў часам калі французы пачалі зводзіць рахункі з многімі, каго можна было абвінаваціць у калабарацыянізме з немцамі. Вешалі прастытутак, якія абслугоўвалі акупантаў, адпраўлялі ў турму бізнесменаў, якія прадавалі нацыстам свае тавары і паслугі. Адзін бізнесмен з Францыі, з якім я працаваў разам некаторы час таму, распавядаў мне выпадак, калі ўдзельнікі Супраціўлення выразалі ўсю сям'ю аднаго калабарацыяніста: яго самога, яго жонку, старую маці і яго сабаку. Яго дзецям пашанцавала, бо яны ў тую ноч гасцілі ў нейкага сваяка. А паліцейскаму , які вартаваў тую вёску, загадалі маўчаць.
У 2000 г. ў Мінскім БДПУ на лекцыі з курсу гісторыі Еўропы і Амерыкі Наўноўшага часу, прысвечанай пасляваеннай Францыі гісторык Іван Варывончык паведаміў, што 2 тысячы французаў былі пакараны смерцю за супрацоўніцтва з немцамі па суду і прыкладна ўдвая больш самасудам. Больш дакладных лічбаў не маю.
Увесь трагізм той эпохі, калі барацьба з захопнікамі добра адлюстраваны ў адным заходнім фільме пра каханне паміж францужанкай і афіцэрам СС. У апошняй сцэне гэтай кінастужкі на фоне паўстання ў Парыжы пры набліжэнні саюзнікаў да гераіні з нажом падыходзіць баец Супраціўлення і кажа:
-- Мая сястра памерла ў засценках закатаваная. У адрозненні ад яе ты памрэш хутка.
Акупацыя прынесла Францыі тое ж, што і Беларусі. Былі спаленыя сёлы і гарады (Арадур), былі людзі, якія спрабавалі зрабіць кар'еру на крыві, была настаўніца, якая прасіла непакорную вучаніцу, што адна адмаўлялася казаць "Хайль Гітлер" ва ўсім класе адной з эльзаскіх школ:
-- Ты не кажы "Хайль Гітлер", калі не можаш, а проста ўскінь руку разам з усімі і варушы губамі.
Адным словам быў вялікі пласт людзей, якія спрабавалі выжыць падчас вайны. Як справядліва заўважыў Март Нут, "асуджаць ці апраўдваць калабарацыянізм -- гэта значыць вучыць, як паміраць... Разглядаючы яго выключна з ацэначных пазіцый мы рызыкуем ужываць яго як абразлівы ярлык." (2).
Супраціўленцы былі ў меньшасці, і ў іх былі свае прычыны помсціць. Але адна справа -- забіць салдата варожай арміі ў баю, другая -- суседа, які напаіў гэтага салдата малаком. Адна справа -- растрэл камісара паліцыі, які адпраўляў яўрэйскія сем'і ў крэматорый, прычым пасля судовага разбіральніцтва, другая -- самасуд над яго жонкай, дзецьмі і дамашнімі жывёламі.
Вялікабрытанія
Падчас Другой сустветнай вайны на Брытанскіх астравах панавала жорсткія абмежаванні свабоды слова, сходу і сумлення. Правяралася асабістая перапіска жыхароў, якія выклікалі падазрэнні паліцыі ці ўлады. Было не заўсёды легка атрымаць дазвол на правядзенне мірных сходаў і справа была не толькі ў гітлераўскіх бомбах, якія сыпаліся на гарады туманнага Альбіёна. Проста краіну ахапіў патрыятызм. У той форме, калі той, хто не падтрымлівае агульную лінію, разглядаецца як патэнцыяльны вораг.
Брытанскія мужчыны, якім розныя прычыны не дазвалялі ісці ў армію нярэдка мелі адзін шлях -- у турму. Зразумела не на многія гады, звычайна на некалькі месяцаў, але часам гэта значыла здзекі над імі з боку турэмнай адміністрацыі. Згодна некаторым звесткам усяго 5800 вязняў сумлення правялі ў брытанскіх турмах ад некалькіх месяцаў да года (3). У той жа крыніцы робіцца такое параўнанне безпадстаўных арыштаў мірных грамадзян, якія мела месца ў розных гарадах краіны: "З дапамогай вайны брытанскі ўрад зрабіў амаль тое ж, што германскі ўрад зрабіў без вайны" (4).
У 1940 г. быў забаронены Брытанскі саюз фашыстаў, шэраг яго ўдзельнікаў быў затрыманы, а сам яго лідар сэр Освальд Мослі і яго жонка Дыяна разам з 11-месячным сынам былі адпраўлены ў турму, дзе іх вызвалілі толькі ў 1943 г. калі здароўе О. Мослі значна пагоршылася. Нельга сказаць, што Мослі не было за што саджаць, калі згадаць не зусім мірныя акцыі брытанскіх фашыстаў у 1930-х гг. Нельга казаць і што адносіны да яго дзейнасці з боку брытанскай улады былі адназначна негатыўныя: яго арганізацыя была забаронена толькі ў ліпені 1940 г. (Другая сусветная пачалася ў верасні 1939 г.), яму праз некаторы час дазволілі жыць у турме разам з жонкай і маленькім сынам, гатаваць ежу і прымаць сяброў. Але ліквідацыя партыі Мослі была толькі аднім з прыкладаў прэвентыўных акцый супраць тых, хто мог быць патэнцыяльна небяспечным для краіны падчас вайны з ворагам. Я не бяруся судзіць гэта з пункту гледжання маралі, бо палітыка, як і буйны бізнес, маралі не церпіць. Але калі камуністычны СССР, фашысцкая Італія, нацысцкая Германія і франкісцкая Іспанія не без падставы лічацца таталітарнымі дзяржавамі, то Вялікабрытанію 1939-1945 гг. было б сумленным назваць краінай мягкага аўтарытарызму, бо ўсё вышэй згаданае да дэмакратыі дачынення не мае.
Асобнымі тэмамі для непрадузятага даследавання можа стаць праблема рабаўніцтва ў Германіі войскамі саюзнікаў -- французамі, брытанцамі і амерыканцамі, а таксама перадача шэрагу ваеннапалонных і бежанцаў з тэрыторыі Заходняй Еўропы пад юрысдыкцыю СССР і Югаславіі. А пра ізаляцыю немцаў, італьянцаў, японцаў і карэйцаў, як патэнцыяльна небяспечных імігрантаў у 1942-45 гг. на тэрыторыі ЗША і Канады варта напісаць асобную кнігу.
Зноскі:
(1) Гісторыя сфабрыкаванай справы камісара Бютэ супраць селяніна Фарынгуля апісана ў зборніку апавяданняў на падставе дасье крымінальных спраў: Jacaues Antoine. Les nouveaux dossiers extraordinqires de Pierre Bellemare. Выданне: Librarie Arthème Fayard, год выдання: 1977. Назва апавядання: Le mauvais temps, le bon suspect et le vilain commissaire старонкі: 305-317 з 733.
(2) Март Нут. Калабарацыянізм. // Спадчына №4, 1996 г., сс.210-218 (пераклад А. Крукоўскага), с. 218.
(3) Jehovah's Witnesses Yearbook. 1973, p. 124
(4) Jehovah's Witnesses Yearbook. 1973, p. 126

Когда "наши" бьют "наших"

В 2004-05 учебном году на филиале факультета международных отношений Белгосуниверситета на Маяковского 96 в Минске профессор социологии Ричард Канья читал лекции о жизни в США. Среди прочего он рассказал случай как однажды привел русского в провинциальное американское кафе. Когда они заказывали что-то из меню, официантка заметила:
--Y'a not from 'ere (да Вы не местный)
-- I'm Russian (я русский) -- ответил русский спутник профессора
-- And a Communist? (И коммунист) -- спросила напуганная официантка.
-- I was (бывший) -- ответил русский и этим до смерти перепугал несчастную официантку.
Интересно, что в нашей стране коммунистом никого не напугаешь, ибо образы врага в бывшем СССР создавались и создаются совсем иные...
Между тем в самых разных странах и культурах люди прощают "своим" преступления, которые не прощают "чужакам". Т.е. если один и тот же злой поступок делают "свой" и "чужой", то первого рассматривают как исключение, а второго как правило, как типичного представителя.
Предлагаю ознакомиться в связи с этим с рассказом из цикла "Экстраординарные досье" одноименной французской радиопередачи с ведущим Пьером Бельмаром. Грубо говоря, "Экстраординарные досье"  -- это французский аналог передачи "Криминальная Россия": рассказы о реальных необычных преступлениях и происшествиях 19-20 века в Европе.
Рассказ называется "Изготовитель ангелов" Для тех, кто владеет французским, я публикую этот рассказ в виде изображений далее, а для тех, кто не владеет, -- краткий перевод основной мысли.
Молодой деревенский католический священник ведет активную работу с молодежью, ходит с юношами и девушками в походы, играет в футбол и т.п. В процессе неформального общения, он переходит границы дозволенного и одна несовершеннолетняя девушка беременеет от него. Священник пытается уговорить ее совершить аборт или уехать из деревни, чтобы скрыть факт своего отцовства. Девушка не поддается на уговоры, остается жить с родителями, в то же время не предает имя отца будущего ребенка огласке. Тогда священник за несколько дней до ожидаемых родов тайно встречается с ней, уговаривает ее принять отпущение грехов, затем убивает ее, делает кесарево, крестит свою "кесаренную" дочь, убивает ее и обезображивает ее лицо. Убийцу быстро находят и сажают на 20 лет в тюрьму.
Вот краткая суть истории. У этой истории есть имена, даты и иные атрибуты того, что это, вероятнее всего не плод журналистской фантазии. Но даже если это и так, разве не возможно в принципе, чтобы что-то подобное "отчебучил" православный священник в Греции? Или буддистский монах в Мьянме? Или иудейский раввин в Израиле? Или шиитский мулла в Иране? И во всех подобных случаях общество правильно реагирует на случившееся: преступника наказывают за преступление, а его брат, сват и сосед остаются невиновны, если их соучастие в злодеянии не доказано. Понятно, бывают свои издержки, но не будут же французы в таком случае бить всех священников подряд, насиловать монахинь и требовать изгнания всех католиков из страны. И "самоарестовываться" не будут. Однако, в той же Франции в после нередко стены домов украшают граффити "Mort à négres et arabes", что созвучно с идеей "Россия для русских", набирающей оборот в современной России.
А вот если бы подобное злодеяние было делом рук эмигранта или еще кого-нибудь, с кого рисуют образ врага, то за преступление одного человека ответили бы многие, как было с евреями в Российской империи в начале 20 века или с коптами в Египте несколько лет назад.
Текст рассказа в оригинале

Кстати напоследок еще один случай. Я уже достаточно написал о недостатке толерантности у белорусов и росте расистских настроений в стране в последние годы. Но кроме случаев нетерпения и неуважения, которых я могу вспомнить много, хотелось бы вспомнить мой последний разговор со своим бывшим университетским преподавателем. Кроме чисто преподавательской работы он еще был крупным религиозным лидером объединения белорусских мусульман. И вот мы случайно встречаемся на улице годы спустя и ведем беседу "за жизнь". Одна из его последних фраз была:
-- Я шаную кожную рэлігію, абы толькі чалавек не чорту пакланяўся.
Руководитель военной миссии ООН в Руанде после геноцида тутси в 1994 г. сказал крылатую фразу, означавшую его сожаление о бездействии "голубых касок" :
-- Я пожал руку Дьяволу.
Не хотелось бы, чтобы кто-то сказал когда-нибудь что-то подобное в моей стране. Впрочем я надеюсь, что по крайней мере мои сыновья научатся судить людей по их поступкам, а не происхождению и взглядам на жизнь...

Дэкларацыя правоў чалавека і грамадзяніна. (Францыя, 1789 г.) Пераклад з французскай

ДЭКЛАРАЦЫЯ ПРАВОЎ ЧАЛАВЕКА І ГРАМАДЗЯНІНА (1789 г.)

Прадстаўнікі французскага народу, з якіх складаецца Нацыянальная Асамблея, лічаць, што невуцтва, нядбанне аб правах чалавека ці пагарда да іх з'яўляюцца адзінымі прычынамі бедстваў, якія церпіць грамадства, і карупцыі ва ўрадах, і вырашылі выкласць у форме афіцыйнай дэкларацыі натуральныя, неад'емныя і святыя правы чалавека, каб гэта дэкларацыя заўжды была даступнай для кожнага грамадзяніна і нагадвала яму яго правы і абавязкі; каб усе законадаўчыя акты і распараджэнні ўлады можна было б заўсёды параўноўваць з найбольш высакароднай мэтай усёй палітычнай сітэмы; каб скаргі і патрабаванні грамадзян, заснаваныя на падставе простых і бясспрэчных прынцыпаў, заўжды мелі канстытуцыйную падтрымку і прыводзілі да агульнага дабарабыту.

Такім чынам, з падтрымкай Узвышняга, Нацыянальная Асамблея прызнае і абвяшчае, наступныя правы чалавека і грамадзяніна.

Першы артыкул — Людзі нараджаюцца і жывуць свабоднымі і раўнапраўнымі. Сацыяльныя адрозненіі маюць значэнне толькі калі спрыяюць агульнаму дабарабыту.

Артыкул 2 — Мэта кожнага палітычнага аб'яднання — абарона натуральных і неад'емных правоў чалавека Такіх як: свабода, маёмасць, бяспека і супраціўленне прыгнёту.

Артыкул 3 — Фундаменталнай асновай сувярэнітэту з'яўляецца Народ. Ні чалавек, ні група людзей, ня могуць выходзіць за межы той улады, якую яму ці ім даў Народ для ажыццяўлення пэўнай мэты.

Артыкул 4 - Свабода азначае магчымасць чалавека рабіць усё, што не стварае праблем іншым людзям: так, ажыццяўленне натуральных правоў кожнага чалавека абмяжоўваецца толькі магчымасцю іншых грамадзян карыстацца тымі жа самымі правамі. Такія абмежаванні вызначаюцца выключна законам.

Артыкул 5 — Закон накіраваны толькі супраць дзеянняў, якія шкодзяць грамадству. Усё, што не забаронена законам, не павінна быць аб'ектам праследаванняў, і ніхто ня можа быць прымушаны рабіць тое, чаго не патрабуе закон.

Артыкул 6 — Закон з'яўляецца выражэннем волі ўсяго грамадства. Кожны грамадзян мае права ўдзельнічаць у законатворчасці як асабіста, так і праз сваіх прадстаўнікоў. Закон павінен быць аднолькавым для ўсіх, як у абароне, так і ў пакаранні. Усе грамадзяне роўным чынам маюць права адпаведна сваім здольнасцям і талантам займаць дзяржаўныя пасады і атрымоўваць ганаровыя званні.

Артыкул 7 — Нікога нельга абвінаваціць, арыштаваць ці затрымаць, інакш як на падставе закона і ў вызначаных законам формах. Тыя, хто праводзяць у жыццё ці маюць намер ажыццявіць рашэнні, якія супярэчаць закону, мусяць быць пакаранымі; але кожны грамадзянін, якога выклікалі ці затрымалі ў імя закона, павінен абавязкова пакарыцца; той, хто супраціўляецца, сам сябе робіць вінаватым.

Артыкул 8 — Закон усталёўвае пакаранні толькі ў той ступені неабходнасці, якая відавочна і бясспрэчна, і ніхто ня можа быць пакараны па-за межамі закона, які прыняты і абнародаваны адпаведным чынам і прымяняецца роўна да ўсіх грамадзян.

Артыкул 9 — Кожны чалавек лічыцца нявінаватым пакуль яго віна не даказана; калі суд вырашае неабходным яго затрымаць, пакаранне да яго прымяняецца ў строгай адпаведнасці з патрабаваннямі закона.

Артыкул 10 — Ніхто не павінен падвяргацца допыту на падставе ўласных поглядаў, у тым ліку рэлігійных, калі толькі выражэнне такіх поглядаў не парушае грамадскі парадак, усталяваны законам.

Артыкул 11 — Свабодны абмен думкамі і меркаваннямі — гэта адно з найбольш каштоўных правоў чалавека; кожны грамадзянін можа свабодна выказываць, пісаць і публікаваць свае думкі, за выключэннем адказнасці за злоўжыванне гэтым правам у сітуацыях, на якія распаўсюджваецца дзеянне закона.

Артыкул 12 — Гарантам аховы правоў чалавека і грамадзяніна служаць сілы грамадскай бяспекі, якія створаны дзеля агульнага дабрабыту, а не для карыстання на патрэбы тым, каму грамадства давярае гэтыя сілы.

Артыкул 13 — Для падтрымкі сіл грамадскай бяспекі і на расходы па кіраванню дзяржавай неабходны ўзнёскі ад грамадства, збор такіх узнёскаў павінен роўным чынам быць размеркаваны паміж асобнымі грамадзянамі адпаведна іх плацёжаздольнаці.

Артыкул 14 — Грамадзяне маюць права як самастойна, так і праз сваіх прадстаўнікоў вызначаць неабходнасць узнёска, даць на яго сваю згоду, назіраць за яго выкарыстаннем, вызначаць яго колькасць, падставу для яго збора і тэрмін дзеяння закона аб такім узнёску.

Артыкул 15 — Грамадства мае права патрабаваць справаздачу ад усіх органаў дзяржаўнага кіравання.

Артыкул 16 — Кожная грамадства, якое не гарантуе правы чалавека ці раздзяленне ўлад лічыцца не маючым Канстытуцыі.

Артыкул 17 — Права на маёмасць свята і неад'емна, і яе можна пазбавіць толькі ў выпадках дзяржаўнай неабходнасці, зацверджаных законам, і пры ўмове абавязковай адпаведнай папярэдняй кампенсацыі за яе адчужджэнне.

Пераклад на беларускую Андрэя Берастоўскага

8 студзеня 2013 г.