26.02.2013

The Alternative History of Russia (1917-2012) and the USSR (1988-2012)

The Alternative History of the Russian Empire, the Russia of 1917 and the USSR

First of all I'd like to point out some features. This research is not a reflection of any political aspirations, nor regrets about the past. Neither would I try to describe all possible alternatives for the three countries. And I will not try to talk about the future to come.

The alternative history has always been something difficult to describe. But it's an important part of any decent research of the past, helping evaluate lost advantages and avoided dangers. Also it can be used to correct present-day policies but I personally am skeptical that my research will be taken into account by somebody influential. Rather I do it for the pleasure of studying history especially of the things that I saw with my own eyes (I mean the collapse of the USSR) and for the entertainment of those who like history as well and are open-minded.

There were three basic points that changed the history of Russia and, I dare say, of the whole world. They were the February Revolution of 1917 that put an end to the Russian Empire, the October Revolution of the same year (I apply the term not because I share any Communist ideas but because the event really changed the world), and the collapse of the USSR. Let's think what could happen if these events hadn't happen.

The Russian Empire of 1917-2012

Emperor Nikolai II gives orders to crush the rebellion in Petrograd (before 1914 Saint-Petersburg) and within some days the rebels are killed in clashes or arrested, some of them are executed by military courts. The Empire continues to exist. It defeats Germany and its allies by the middle of 1918 with the same death toll and takes the same advantages as Great Britain and France annexes the part of modern Slovakia where most of Russins live, as well as part of East Prussia and some territory of Turkey. Revolutions within defeated countries are inevitable and there appears independent Turkey, Hungary, Austria, Yugoslavia, Czechoslovakia but Finland and Poland remain to be a part of the Empire. Russia becomes a member of the League of Nations that can be later transformed into the UNO.

The economy of the country suffers difficult times after the World War I. The industrial enterprises go through the pains of demilitarization. The money reform takes place. But soon the easy money from oil wheat and timber export bring some relief. Within some years the economic development reaches its pre-war positions. At the same time the majority of the population of the country live in poverty in rural areas. The gentry lose their land possessions and their estates. But peasant have little land and farming is not well-developed. Many people emigrate to the USA and Canada and form large communities there. At the same time the population of Siberia and modern Kazakhstan grows step by step by Russian migrants supported by the government. Russia colonizes Mongolia and some parts of China to move the exuberant population to new areas. By 1970s the population of the Russian Empire is 600 mln.

The Spanish flu kills about 15 mln people in the Empire. In rural areas that provokes riots. Some doctors get killed.

The Great Depression of 1929 affects the economy of the Empire. It leads to impoverishment of new millions of people. Famine kills thousands, peasants attack estates and new bashings of Jews take place.

The industrialization is slower and takes many decades By 1960s the country is still agricultural. The majority of population are peasants. The construction of railroads and the infrastructure is very slow. The first subway is likely to be built in Moscow in the 30s with the involvement of foreign engineers.

The political structure doesn't change until the death of Nikolai II in, possibly, 1930s. His successor Alexei, who is unlikely to become another John the Terrible, has to make some important reforms under the threat of new revolutions: introduce a Constitution, give equal rights to peasants, town dwellers and gentry as regards the election of the Parliament etc., separate the Orthodox Church and the State. The gentry and the clergy protest but the vast majority of the population supports the changes. Most opposition parties become parliamentary, but some radicals from socialist revolutionist and Russian nationalists continue to carry out occasional terrorist attacks against governmental official and the civil population. Finland either is granted independence or becomes something like Canada to Great Britain. National autonomies begin to develop mostly as regards teaching in local languages and increasing the number of national representatives in local authorities.

In Europe by that time in Germany there appears a dictator like Hitler for the country is really humiliated and the idea of revenge is quite popular. He is able to take control of the demilitarized territories of that country and is likely to form an alliance with Italy and against Great Britain and France. They help the Spanish Fascists win the war against Republicans which get no support from Russia. The Italy will temporarily invade Albania and Greece but soon lose them. Also they may start a new war against France and Great Britain and try to conclude a peace pact with Russia which is possible. At the same time there happens a war between Romania and Hungary for Transylvania. Judging from their behavior during the World War II Hungarians are likely to win the war but definitely with difficulty and it may last long. So these 2 nations as well as Finland do not join Hitler. Germany may win the war against Western European countries if supported by Russia. Anyway, German army has neither specialists taught in soviet military academies nor the flows of strategically important ores of some non-ferrous metals from the industrialized economy of the USSR, so it's much weaker. Germany will not invade France and Benelux. All in all, by 1950s the countries of Europe will probably become more democratic and there will be steps to form the European Union by the 2000s.

The United States and Great Britain will be the most powerful countries of the world. It is possible that they will have some wars and conflicts with Japan in 1930-40s. Russian army may have some clashes with Japanese in Northern China and Mongolia. It will have little chance to win unless in union with the USA and the UK because the Russia is not as militarized and industrialized as the USSR of the 1930s. If it loses some conflicts it will give to Japan some new coastal areas but Mongolia will remain a Russian colony. It is possible that the United States will invent an A-bomb and drop it on some Japanese cities. Great Britain, France and Japan will develop their A-bombs soon.

By 1960s many colonies worldwide will get independence. Among them Poland, Finland, Lithuania, Latvia and Estonia. The movement to separate from the Empire will affect Caucasus, Belarus, Ukraine and peoples of the Middle Asia. It is likely that metropolitan countries create a union like NATO against newly-independent countries which includes the UK, France, Belgium, the Netherlands, Japan and Russia. At the same time the USA tries to “make friends” with former colonies and its relations with the UK get worse.

The processes of urbanization and industrialization are likely to change Russia by the 1980s. Families prefer to live in big cities and have just 1-2 children. From former colonies and national autonomies' migrants move to big cities of Russia and they are of two groups: Russians made to leave because of hostility from local population and people of other nationalities. The conflict between Russian and non-Russian nationalists becomes more obvious and results in bashings, terrorist attacks and fightings throughout the whole Empire.

It is possible that the small businesses have a bigger segment in the Russian economy of 1980s but the main profit comes from the export of timber, oil, gas, coal and agricultural products. Agricultural cooperation unions will become more and more popular among peasants: they will hire or buy tractors and some other trend equipment. Light industries will be better developed than heavy ones. It is quite natural that some concessions on natural resources development are purchased by foreign companies that get the lion's share of the profit from their exploitation. In many such cases bribery of governmental officials is involved. In general, bureaucracy and corruption remain the biggest problems of the Empire.

In mid-1990s Russia faces the advantages and disadvantages of computer and internet technologies. All the hi-tech equipment will be imported but some software can be developed (both outsourcing and original products). From one hand, e-commerce and e-education will take place, bring new money and create new jobs. From the other hand, radicals and criminals of different kinds will use these new technologies to pursue their goals. Technophobia and addiction to hi-tech devices will add problems to the country. It's possible that social networks will be used by national separatists to organize mass protests. Because of terrorism and protests as well as ethnic conflicts Russia will grand independence to most non-Slavonic nations, predominantly to those of the Caucasus and the Middle Asia and will take measures to restrict immigration from these newly-independent countries.

By 2012 Russia can join the EU but it will remain for Europe a supplier of natural resources. To join the union the country will have to abolish the capital punishment (that makes no problem since an execution has been an event for the Russian Empire for two previous centuries), improve its infrastructure and observe more strictly the right of its citizens to enjoy the fundamental freedoms. Corruption will still be a problem and Russian labor force will invade Europe since there are no strict borders and the population of the country is 700 or 800 mln. It is difficult to say if the Russian Empire has not become the Russian federation by 2012 but any monarch whether of the Romanov's or any other dynasty will reign but not rule. There will definitely be some religious and political freedom, almost no censorship but very weak middle class (although stronger than in modern Russia).

The Russian Federation between 1917-2012

Now let's imagine that Bolsheviks did not take power in Russia in October 1917. The constituent assembly will have to solve the problems of social inequality, religious and national discrimination and impoverished economy. The country is likely to turn into a confederation like the modern Commonwealth of Independent States because national separatist will threaten the government with military resistance. It's quite possible that Poland will try to include the territories of Belarus and Ukraine into the new Recz Pospolita and will have to fight with the Russian army and Ukrainian nationalistic partisans. Turkey will try to invade Armenia and Azerbaijan. There may be conflicts between different clans in the Middle Asia and the Caucasus.

Peasants will bash the estates of the gentry throughout the country. Left-wing radicals and Russian nationalist and monarchists will continue to threaten their opponents with violence and carry out terrorist attacks. But the civil war does not take place. Peasants will be given more land and most gentry will get some compensations from the government to give their land to peasants.

At the same time Russia will be among the winners of World War I but is unlikely to enjoy many advantages from the victory.

Russia will probably become a republic. It will be an economy based on agriculture, natural resources export and light industry.

Generally, no other differences from the Empire can be traced unless there appears a dictator in the country. So I'd like to develop some points inevitable for both the Empire and the Republic. One more thing to be mentioned: never militia will be re-named back to police for it's an achievement of February Revolution and has no relation to communism.

Inevitable Future of the Russia of 1917-2012

Both the Russias will never become highly-industrialized nation. No Gagarin will fly to the space. No competition with the USA to be the world leader. The population will grow fast until the 1960s and will make 500 mln by 2012 (if the territory remains at the size of modern Russia).

The capital of the country will be Petrograd. It will not be renamed to Petersburg again (Petrograd sounds more Russian)

Both the Russias will face world-wide tendencies: youth revolts, drug trafficking, hippie movement in the 1960s, for example. People will become more urbanized and far less religious by 1990s. Many churches will close down and turn to shopping centers. There will be religious freedom that will make the Orthodox Church to compete with other religions. Maybe, this will bring some changes like rock music at religious services or sermons in modern Russian and other languages instead of traditional Old Slavonic.

Environmentalists will appear in the country but they'll have strong opponents from the National Academy of Sciences that will claim that the ecological problems in the countries. Ecoterrorists will carry out some acts against certain research centers and industrial enterprises. But there will appear national products labeled “not tested on animals”.

Internet and computer technologies will have the same effect on the society of Russia as it has now. Both the countries will suffer from the migration from former members of the Empire and conflicts between the latter and Russian nationalists. It's possible that in some Russian schools hooligans will shoot teachers and there will be debates whether to restrict selling firearms to general public.

In the Russian Empire and the Russian Federation it is “cool” for young people to protest because there are no mass repressions nor any system of mass reporting on one another. So Pussy Riot will be fined for the scandal they make in church and their albums will be popular with young fashionists. It's possible that social networks will spread a motto like “throw an egg at an official” or “give an ear-box to a police officer” followed by the ban of coming to public places with eggs and the permission to the police officers to answer back.

Corruption, social contrasts and the dependence on the export of natural resources will remain acute problems.

There will be no restrictions to culture development. Ivan Bunin, Sergei Yesenin, Vladimir Mayakovsky as well as the prominent author of my country – Belarus – Yanka Kupala will write what they really want. Mayakovsky would earn his living by writing ads in in verse. I guess that most sly poems of Mayakovsky and Yesenin will be published in private printing houses. There will be almost no censorship concerning all arts. At the same time there will not be any state-employed class of writers having regular salaries for their books.

I won't dare speak about sports and cinema alternative development for I know very little about them. Anyway, bigger countries have bigger choice of good sportsmen and other talented people Maybe to prepare Moscow for 1980 Olympics they will have to send police units with armored carriers to the slums and local gangs will brew up some of them. But I'm sure that pop stars like Alla Pugachiova would be as rich as they are nowadays.

So, words like “GULAG”, “KGB”, “soviet” and “sputnik” will never be known to the world and there will be no spaceships and Lenin's mausoleum (he will die peacefully outside Russia in both cases) Communist movement will exist mostly in parliamentary parties and some radical terrorist groups. The World War II will take less lives for Germany will have little chance to create a strong army. Still, Russia will never become a power with an A-bomb and worldwide influence. Russian will not be spoken in Eastern Europe and its economy will be partly controlled by certain international corporations (mostly in the oil extraction industry) I really don't want to judge which would be better for the country that doesn't exist now.

The USSR of 1988-2012

Fortunately, I don't have to think and write a lot for the gap is much shorter. So, why I choose 1988 as the crucial point for the USSR? The answer is short – Glasnost. Perestroika as such just included some economic reforms that didn't involve political changes. That can be proved by the suppression of student riots in Yakutia and Kazakhstan in 1986 and the attempts to conceal the information about Chernobyl (which could have been successful if the radiation had gone to Russia not to Europe).

Glasnost, which includes the freedom of speech and peaceful associations, freedom of religion and the transparency of the government, killed the soviet regime. It's difficult to tell why the then Communist leaders decided to introduce this change. The USSR avoided any Glasnost (it was possible to criticize only Stalin at that time) during the economic crisis of early 1960s and any protests were oppressed severely, so the crisis of the 1980s was not a reason as such. Maybe, the government needed some new ideas from the society and more control over corrupted officials. But it's also possible that Gorbachev didn't think much before introducing a new idea (the same about his dry laws and promises to provide all soviet families with housing by 2000). That doesn't matter for my research anyway.

Let's imagine that there is no Glasnost in 1988. Then the government of the USSR will have to use whip-and-carrot policies. From one hand, any protests, inevitable in the late 1980s, are suppressed. (They will happen throughout the country especially in the Caucasus, Western Ukraine and the Baltic region where local nationalists will try to drive economic protests to the separatism movement). Maybe, some people will get killed but not many. From the other hand, individual entrepreneurs get legal possibilities to run their businesses and pay 50% of their profit as taxes. The ideological foundation for that can be found in Article 17 of 1977 USSR Constitution. So, they will not be called businesspeople but something like craftsmen.

But the economy will continue to stagnate. Because of the shortage of consumer goods the revival of the rationing system will take place as well as the development of the informal market. Corruption will increase at all levels.

In Warsaw Pact countries there will be riots against Communist regimes. They may include killing of soviet soldiers in East Germany. Maybe Yugoslavia also suffers from separatism movements. But local governments will do away with the revolts quickly to avoid soviet military interventions. After that the wave of immigrants to Western Europe will be higher and by 2012 the EU leaders will close the borders with communist countries and will try to send back refugees as illegal immigrants.

Communist and Socialists governments will continue to exist in Mongolia, Algeria, Libya, Syria, South Yemen and Iraq. Venezuela, Ecuador and Nepal will join the group of the USSR “friends” before 2012.

The cold war will continue. Sometimes, there will be talks about the cooperation with capitalist countries until there is another problem with dissidents in the Soviet Union, the advent of new arms in NATO, etc.

The USSR will not support gai-ge (or Perestroika) in China and label the country as revisionist. But this will give excuse for exuberant population of China to move to the USSR as refugees. The latter will speak about social contrasts, the unavailability of free medical service and pensions, birth control, so the USSR will have to accept more Chinese as new citizens than there are in the present-day Russia.

The aggression of Saddam Hussein against Kuwait will lead to negotiations between the USSR and the USA. The compromise is the following: Iraqi troops leave Kuwait and the USA takes no military actions against Iraq. This will save half a million lives lost in Iraq since 1991. Maybe, Hussein gets killed and replaced by someone more loyal to the USSR.

The war in Afghanistan will bring the lives of about 2 mln Afghans and 40,000 or 50,000 soviet soldiers by 2012. In 2001 some aircraft conducted by terrorists crash at the territory of Moscow Kremlin and the reaction of the world is quite different: some experts begin to speak about the advent of international terrorism, some American TV channels show this action as a revenge of the Afghan freedom fighters to the Evil Empire. After that Gorbachev (or his successor) fires KGB and GRU managerial staff. The attack cannot be concealed from the citizens and is used to explain consumer goods shortage and other problems. The continuation of the war in Afghanistan as well as the suppression of dissident movement will be justified.

The dry laws program of 1988-2000 will bring many loses to the economy. It will be explained that the program succeeded in general but had some “some drawbacks” (this term was often used by the soviet propaganda to describe failures). In 2000 a similar explanation will take place concerning Gorbachev's promise to give a flat to each family in the country.

1988 earthquake in Armenia is concealed (or its consequences are downgraded) so the victims get less support and the restoration work takes longer time.

The problem of migration from different parts of the USSR to Moscow region and other better-off places will cause new ethnic conflicts which are hidden from the general public, so there's no wide-spread movement of Russian nationalists. Anyway the problem of migrants is not so acute in the USSR.

People in the USSR (by 2012 more than 300 mln) will continue to enjoy free education, medical services, possibilities to get free housing from the state. But the welfare of soviet citizens will be lower than that of the inhabitants of post-soviet nations.

There is no organized opposition to the Communist Party rule. Dissidents (opponents) are mostly individuals or small groups.

New tendencies will take place with the advent of World Wide Web. The internet will be provided by state-owned structures and thoroughly censored. But Samizdat (books and other information forbidden to be published) will be spread off-line with the help of CDs and USB-sticks) or via e-mail. No Facebook can be allowed but there can be local social networks. They too will be censored and controlled by KGB so any tacit protests (against the war in Afghanistan or other “some drawbacks”) like hand-claps, listening to Victor Tsoy's “Peremen” (We Need Changes) in public places organized via social networks will be easily suppressed. Although dissident movement will be weak after the repressions of early 1980s, environmentalists, human right activists and even ordinary people will make the government change something: it's possible that certain corrupted officials are fired, certain eco-dangerous projects are abolished, etc. In 2012 social networks are used by worldwide to encourage protests. The USSR will use double standards for them: any protests in pro-Communist nations are condemned as inspired by CIA meanwhile KGB will encourage communists in Iran and Egypt to make a revolution via social network. Soon soviet social networks get blocked “at working people request” (the soviet formula used to show a governmental decision as inspired by the ordinary people) to avoid dangers of pedophiles' molesting the kids.

It shall also be mentioned that in the USSR the development of the science in 2010s could allow producing smart-phones and tablet computers

The culture development is done in the mainstream of socialist realism. There may be new trends like young communist rap songs or patriotic graffiti to resist capitalist culture influence. Generally, Nikita Mikhalkov continues to shoot films, Pugachiova keeps singing and marries Maxim Galkin (without any publicity of course); writers create new books that involve modern technologies and plots but never blemish the socialist regime. There are official web-sites of soviet writers allowing to download their books for free or to purchase them with web-money. A prominent author of my country known in the whole USSR Vasil Bykov keeps writing books about the Great Patriotic War. After his death in 2000 his monument is erected in Minsk but at the same time his unpublished anti-Communist book of stories “Sciana” (The Wall) routes around via Samizdat USB sticks.

It is quite possible that the Russian Orthodox Church will get some benefits like permissions to erect new churches start new theological schools. For that patriarchs Alexei II and Kirill will deliver speeches about the symphony of socialism and Christianity, God's will performed by the Communist government, etc. There'll be similar indulgence to Islam. But no freedom can be granted to religious minorities of the country. They will continue to be labeled as “agents of American Imperialism”. The Pussy Riot will be arrested without any publicity and will spend 5 years in prison.

The problem of drug addiction and drug trafficking is not as serious as in modern Russia (or our above-mentioned ones) but youths find their “compensation” through alcohol and solvent abuse.

And certainly the opportunities of the Soviet citizens to travel abroad are next to none.

No toponymic changes like Leningrad-Petersburg will have taken place by 2012. New places get names of Soviet prominent people.

To end the research I'll add some inevitable problems of Russia-USSR or what-can-it-be: AIDS, a decline in reading, the dependence on the export of natural resources, the corruption, a relatively weak middle class.

Final Remarks

Understandably, this research can be severely criticized in its many points. But before I sat down to work I had done some homework. The least important part for such study is to read special literature and historians' interpretations of the three events. To understand the spirit of the epochs I read many books of Russian and Soviet literature both permitted and forbidden. (I strongly recommend Solzhenitsyn's Turgenev's and Chekhov's works: the first two were unable to invent plots and “painted from nature” and Chekhov was really impartial in many things). I listened to music of the epochs and meditated on things that were in the heads of people of those years. I talked to people from authoritarian (like the Russian Empire) and totalitarian (like the Soviet Union) countries. All this experience I used to anticipate the changes that never took place.



Andrei Berastouski

January 14, 2013

Originally published at historiapure

More: Personal site of translator Andrei Berastouski

23.02.2013

Православный атеизм и верующие атеисты


После распада СССР в вопросе атеизма и религии возникли новые непростые явления, свидетельствующие об изменении значения слов «верующий» и «атеист» Одно из них – православный атеизм. Возможно, впервые термин «православный атеист» употребил А.Г. Лукашенко, президент Беларуси, когда в 1994 г. впервые выставлял свою кандидатуру на должность главы государства.
Эта статья историко-филологическая, а не религиозно-публицистическая. Ее цель дать объяснение новым тенденциям русского языка и постсоветской культуры, а не хвалить или критиковать что-либо. Поэтому ничто в ней не следует оценивать, как оскорбление религиозных убеждений или призыв к религиозной нетерпимости. Речь идет только о научном анализе.
Также об атеизме разговор пойдет только в смысле его классического определения: атеизм – это вера в то, что Бога нет. Ненаучно рассматривать атеизм как наиболее точное с точки зрения науки восприятие мироздания. Ни атеизм, ни религия не будут восхваляться в этой статье.
Корни православного атеизма.
В принципе Русскую Православную церковь можно в некоторой степени сравнить с Коммунистической партией Советского союза. Такой сравнительный анализ поможет лучше понять причину возникновения этого явления и переноса значения слов.
РПЦ КПСС
В Российской империи была государственной структурой, управлялась соответствующей госслужбой (Синодом). После распада СССР руководство РПЦ стремится к «симфонии» (т.е. тесному сотрудничеству и гармоническому взаимодействию) с госаппаратом стран СНГ с преобладающим православным населением. Полное достижение такой симфонии может считаться в определенном смысле слиянием Церкви с государством и прекращении ее существования в качестве чисто религиозной организации. В СССР компартия была частью госапарата. Фактически страной правил лидер партии, а решения ее руководства дублировались Президиумом Верховного Совета СССР (своего рода симфония партии и правительства). КПСС никогда не была политической партией в общеупотребительном смысле этого слова (в отличии от ее предшественницы партии большевиков).
Миллионы приверженцев в Российской империи, Советском союзе, на постсоветском пространстве. Около 20 млн членов к моменту прекращения деятельности организации, не считая кандидатов в члены, членов молодежных объединений (пионеры, комсомольцы) и сочувствующих лиц.
Обладание крупными финансовыми средствами, движимым и недвижимым имуществом. То же самое
Множество спорных моментов соответствия практики иконопочитания, почетных титулов духовенства и ряда других вопросов с учениями Христа. Существенное расхождение практики строительства социализма с коммунистическими идеями Маркса, Энгельса и Ленина. (Фактически в СССР был строй государственного капитализма с элементами крепостничества в сельском хозяйстве).
Многие крещены как православные в младенческом возрасте и воспринимают Церковь как часть национальной культуры Многие вступали в компартию поскольку это делали другие.
Несогласие с вопросами вероучений как внутри православия, так и извне рассматривается как угроза государству. Несогласие с текущей линией политики КПСС и любая противоречащая ей агитация рассматриваются как угроза государству.
Поскольку в Церкви сосредоточены определенные материальные ценности, появляются люди, рассматривающие служение РПЦ как возможность сделать карьеру и заработать Многие вступают в компартию для продвижения по карьерной лестнице.
Мнение рядовых последователей Православия игнорируется руководством Церкви, когда оно находится в противоречии с политикой симфонии Церкви и государства. Рядовые члены КПСС практически не могут повлиять на решения Центрального Комитета этой организации.
Распалась во время политического кризиса, вызванного событиями октября 1917 г. на две Церкви: готовую сотрудничать с правительством большевиков и РПЦ за рубежом. Распалась на фракции во время кризиса власти в СССР, спровоцированного политикой Гласности (1988-91 гг)
Борьба с пьянством, половой распущенностью и иными пороками среди прихожан Церкви ведется поверхностно, большинство православных не живут в согласии с нравственными постулатами Церкви, поскольку отлучение им не грозит. Борьба с пьянством, половой распущенностью и иными пороками среди членов партии ведется поверхностно, из КПСС исключают достаточно редко, поэтому большинство коммунистов не придерживаются Морального кодекса строителя коммунизма.
Есть не вполне проверенная информация о том, что однажды одного из лидеров монгольских коммунистов спросил кто-то из крестьян: «Чем отличается марксизм от буддизма?» «Ничем», – ответил лидер и добавил: «Я не разбираюсь в марксизме». Большинство тех, кто считают себя православными атеистами тоже не разбираются в вопросах религии. Воспитанные при советской власти в традициях атеизма, они приняли православие после распада СССР как часть своей национальной культуры. Православные праздники и традиции легко заменили им коммунистические праздники и традиции, а то и просто добавились к последним. Одно легко заменило другое поскольку и то и другое имело много общего как можно видеть из вышеописанного.
Еще одна причина возникновения феномена православного атеизма коренится в упоре на обрядовую составляющую религиозной культуры среди большинства верующих православных. Это явление историк и политический деятель России начала ХХ века П.Н. Милюков назвал «обрядоверием». Такая практика может производить впечатление, что главное не то, во что ты веришь, а то, какие церемонии ты выполняешь. Поскольку немало православных занимаются спиритизмом и астрологией, верят в приметы, реинкарнацию и другие противоречащие Православию учения и продолжают считать себя последователями РПЦ, часть атеистов тоже может присоединиться к ним, определяя себя как сторонников Православной церкви не верящих в существование Бога.
Также на взгляды православных атеистов может оказывать влияние общеевропейская тенденция отхода от религии. В Европе многие церкви закрываются по причине непосещаемости прихожанами, для которых все большее значение приобретает зарабатывание денег и приобретение материальных благ, а на религию не остается времени. Эта тенденция начинает постепенно охватывать и страны бывшего СССР.
Другие трансформации в области восприятия религии и атеизма на постсоветском пространстве.
Мне доводилось встречать человека, который назвал себя атеистом, но при этом считал, что Библия была написана под руководством Бога. Этот случай говорит о том, что в бывшем СССР атеизм может восприниматься, по крайней мере некоторыми, не как вера в несуществование Бога и всего сверхестественного, а как часть советской культуры (русский, значит православный, советский человек, значит атеист, не важно во что он действительно верит).
Среди представителей разных вероисповеданий Беларуси преобладает мнение «Я верю, что что-то есть», т.е. большинство верующих представляют Бога как безликую силу, что скорее свойственно буддизму, чем христианству, исламу и иудаизму – основным религиям большинства жителей страны.
Подводя итоги.
Итак, с лингвистической точки зрения в русском языке появилось только одно новое выражение – «православный атеист», отражающее согласие с обрядовой стороной Православия, как культурного наследия при несогласии с учениями РПЦ. Выявляются и другие тенденции переноса значения названия религии с системы взглядов на совокупность традиций, культуры и обрядов людей разных убеждений, в том числе и возникновение «верующих атеистов».
Это явление заслуживает более глубокого и не менее беспристрастного анализа. Ожидаю, что будут желающие дополнить мое исследование, особенно в отношении примеров описанных явлений за пределами Беларуси и в отношении других религий. Хотелось бы знать существуют ли иудейские или мусульманские атеисты и как явление и как термин. При этом как и в случае с православными атеистами и «верующими атеистами» речь должна идти о сознательном и ясно выраженной мировоззренческой позиции, а не о формальной поддержке своей религии на уровне представления «может быть так оно и есть, но я об этом не задумывался» Все наблюдения и выводы можно оставлять в комментариях.

Также:
Моральный кодекс строителя коммунизма и Библия: две большие разницы
Должен ли ученый быть атеистом?

19.02.2013

Выпадковыя ахвяры палітычных рэпрэсій на Беларусі

Y a de GULAG pour ceux qui parlent trop
Gerard Lenorman Chanson d'innocence
("Для тых, хто шмат гаворыць існуе ГУЛАГ" словы песні французскага спявака Жэрара Ленармана)

Тэма палітычных рэпрэсій у СССР шырока асветлена ў навукова-гістарычнай і гісторыка-публіцыстычнай літаратуры. Шмат увагі надаецца палітычнай барацьбе 1920-50-х гг. Аднак не шмат гаворыцца пра рэпрэсіі супраць тых, хто не прытрымліваўся якіх-небудзь пэўных палітычных поглядаў і быў пакараны негледзячы на свой нейтральны стан.

На тэрыторыі Беларусі у гэтыя гады ішло супрацьстаянне наступных палітычных сіл: камуністы і некаторыя згодныя з імі левыя партыі, польскія нацыяналісты (спачатку ў якасці пэўных структур польскай дзяржавы, потым у складзе Арміі Крайовай, потым – у якасці нераззброіўшыхся фарміраванняў гэтай арміі), украінскія нацыяналісты (ваяры УПА – украінскай паўстанчай арміі) і, у пэуны час нямецкія нацысты. Як заўважыў аўстрыйскі пісьменнік Стэфан Цвейг у свім рамане “Марыя Сцюарт”, “крытэрыем у палітыцы служыць не права, а поспех”. Згодна з гэтым крытэрыем амаль кожная з вышэйазначаных плыняў знішчала ці адпраўляла ў канцлагеры як сваіх ворагаў так і зусім выпадковых асоб. Фактычна, арыштаваным і зняволеным у той час мог быць кожны, хто, як спяваў Жэрар Ленорман, “занадта шмат гаворыць” і неабавязкова супраць нейкай ідэі. У канцлагеры трапляла шмат людзей, адмовіўшыхся служыць у арміі па матывах палітычнага нейтралітэту ў сувязі з рэлігійнымі поглядамі. Арышту маглі падвяргацца і тыя, хто падтрымліваў такіх “нейтральных”. І гэта было ня толькі ў краінах-хаўрусніках Германіі, а і, безумоўна, ў СССР і нават у Велікабрытаніі. У 1930-я гг. у Бярозе-Картузскай у адным польскім канцлагеры адбывалі свой тэрмін разам украінскія нацыяналісты, камуністы, праваслаўныя святары, крымінальныя зняволеныя, а з 1939 г. і немцы, якіх туды пасадзілі, калі пачалася Другая сусветная вайна. Пасля вайны на тэрыторыі Беларусі ішло актыўнае ўзброеннае супрацьстаянне фарміраванняў УПА, партызанскіх атрадаў былой Арміі Крайовай і некаторых іншых груповак паміж сабой і з савецкімі войскамі. Так газета “Беларусь сегодня” (ад 11.11.2006. №213, с.14) прыводзіць архіўныя дадзеныя аб тым, што ваяры УПА толькі ў 1944-46 гг. ажжыццявілі 2384 дыверсіі і тэракта, пры якіх загінула 1012 чалавек. У савецкія часы нават быў знят фільм “Приступить к ликвидации”, у якім, ў некаторай ступені, адлюстраваны масштабы ўзброенай барацьбы таго перыяду. Падчас гэтых канфліктаў былі нават спалены некаторыя вескі на Беларусі і ва Украіне. У выніку савецкая ўлада разам з уладай Польшчы правялі масавае перасяленне украінцаў з Польшчы і палякаў з Украіны. Усяго перасялілі каля 800 000 палякаў і 500 000 украінцаў. Падчас гэтага перасялення пацярпелі шматлікія людзі, якія ніколі не падтрымлівалі ні украінскіх, ні польскіх нацыяналістаў. Можна ўявіць што адчувалі тыя мірныя сяляне ці гараджане, якія мусілі хутка збіраць рэчы і ехаць невядома куды толькі таму, што яны – украінцы ці палякі. Прычым некаторыя з простых жыхароў тых мясцін загінулі за адмову пайсці ва ўзброенныя атрады, а іншыя былі рэпрэсаваны савецкай уладай. У гэты ж час да Польшчы адыйшоў Беласток.

Аднак, у пасляваенныя гады шэраг іншых катэгорый насельніцтва, няўдзельнічаючага ў палітычнай барацьбе, быў высланы на спецпасяленні ў Сібір: заможныя сяляне, асобы, польскага паходжання (ня трэба блытаць з масавымі арыштамі былых польскіх вайскоўцаў, паліцэйскіх і асаднікаў у 1939 г.), і прадстаўнікі шэрагу рэлігійных меньшасцяў. У артыкуле А. Буткевіча “Хуторская неповторимость” (“Беларусь сегодня” за 16.01.2010. №7, с.25) узгадваецца, як з хутара Язавец ля Несвіжа вывезлі ў высылку некалькі незаможных сямей, бо не знайшлі кулакоў ці асаднікаў, а пэўны “план” арышту быў і арыштавалі каго давялося. Таксама загадам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР 11 сакавіка 1952 г. была спланавана і потым праведзена ў Беларусі, Украіне, Малдове і Прыбалтыцы аперацыя “Поўнач”. Падчас гэтай аперацыі з тэрыторыі Беларусі ў Сібір дэпартавалі 394 Сведкаў Іеговы і членаў іх сем'яў (гл. напрыклад Архіў Прэзідэнта РФ, Фонд 3, вопіс 58, дакум. 180, арк.52-53). І так здаралася, што амаль у аднолькавых умовах апынуліся і тыя, хто змагаўся супраць савецкай улады, так і тыя, хто жадаў заставацца палітычна нейтральнымі. Многія заставаліся ў высылцы і на працягу “хрушчоўскай адлігі”, а пасля вызвалення не маглі вярнуцца да дому, зрабіць кар'еру ў вытворчасці, навуцы ці мастацтве. А ў гэты ж час бывалі выпадкі, калі былыя ўдзельнікі ўзброенных антысавецкіх фарміраванняў, адбыўшы свой тэрмін пакарання, былі ў значнай ступені рэабілітаваны. Так былы камандзір УПА Васіль Кук працаваў пад надзорам КДБ у Інстытуце гісторыі Акадэміі навук Украінскай ССР. Гэта звязана з тым, што тыя, хто займаўся палітычнай барацьбой маглі дазволіць сабе перайсці на бок ворага каб выжыць і дасягнуць таго поспеху, пра які пісаў Цвейг. Так шматлікія ваяры арміі Ўласава і іншых фарміраванняў, створаных у падтрымку гітлераўскай Германіі пасля пералому ў Вялікай Айчыннай вайне на карысць СССР, пераходзілі на бок Чырвонай арміі. Немагчыма судзіць матывы кожнага асобнага салдата, але наіўна лічыць, што ўсе яны шчыра падтрымлівалі савецкую ўладу. А Сведкі Іеговы, напрыклад, адмаўляліся падтрымліваць і камуністаў, і нацыстаў, і УПА, і польскія фарміраванні, бо не маглі паступіцца сваім рэлігійным сумленнем. І таму рэабілітацыі для іх у савецкім грамадстве не прадугледжвалася.

Гісторык мусіць быць праўдзівым. Гэта значыць асвятляць падзеі ўсебакова. Вядома, што канцлагеры існавалі і ў Польшчы, і ў ЗША (там утрымліваліся нямецкія, італьянскія і японскія эмігранты), і ў Велікабрытаніі. Сення беларускія гісторыкі ў асноўным пішуць пра генацыд яўрэяў і цыган нацыстамі. На Захадзе выдадзены шэраг кніг, прысвечаных тым ахвярам палітычных рэпрэсій, якія ніколі не ўдзельнічалі ў палітычнай барацьбе. (Напрыклад, нямецкая кніга мемуараў, перакладзеная на рускую мову “В схватке со львом. Воспоминания о детстве в нацистской Европе” Сымона Арнольд-Лібстэра). Есць падобныя работы ў расійскіх і украінскіх гісторыкаў. У Злучаных Штатах таксама здымалі фільм пра лёс членаў японскіх сем’яў, якія былі раскіданы па розных спецпасяленнях ЗША і доўга не маглі знайсці адно аднаго пасля вайны. Але няшмат зроблена беларускімі гісторыкамі, каб асветліць лёс сем’яў былых заможных сялян і прадстаўнікоў рэлігійных меньшасцяў, якія пацярпелі, як ад шматлікіх узброенных фарміраванняў, так і ад савецкай улады.

Андрэй Берастоўскі

студзень 2010 г.
Інфармацыя друкуецца з нязначнымі змяненнямі з сайта historiapure

Дакажыце, што я памыляюся: "Мужыцкая праўда"К. Каліноўскага

Многія людзі прыймаюць на веру небясспрэчныя рэчы і нават не думаюць ці на самой справе так і ёсць. Напрыклад, многія ў маёй краіне вераць, што генетычна мадыфікаваныя прадукты настолькі шкодныя, што ўжываць іх нават час ад часу значыць шкодзіць здароўю, што неабходна падсцілаць тканіну ў ванначку для немаўля, што суцэльная вакцынацыя маленькіх дзяцей заўжды павышае шанец не захварэць. Сярод навукоўцаў ёсць свае забабоны: калі вучоны афіцыйна не падтрымлівае тэорыю эвалюцыі Дарвіна на карысць ідэі стварэння сусвету Богам ці занясення жыцця на Зямлю з іншых планет, яго працы будуць лічыцца калянавуковымі.
У кожным правіле мяне цікавіць выключэнне... 150 гадоў мінула з таго часу як адгрымела паўстанне 1863 г. Імя Кастуся Каліноўскага, аднаго з лідараў таго паўстання, для Беларусі стала брэндам, падбна імю Чэ Гевары для Кубы. У Мінску адна з вуліц з савецкіх часоў носіць імя Каліноўскага, і ніхто не спрабаваў даць ёй іншае імя ні ў 1990-я, ні ў 2000-я гг. (У гэты час назву галоўнага праспекта горада мянялі двойчы). Нават падчас адной з спроб беларускай апазіцыі змяніць уладу ў Беларусі, калі ўдзельнікі масавай акцыі пратэсту доўгі час трымалі свой лагер на Кастрычніцкай плошчы, яны далі гэтай плошчы новае імя - Каліноўскага і нават праваслаўны святар, які быў запрошаны апазіцыянерамі асвяціць іх лагер, гаварыў у сваёй малітве аб гэтай плошчы, як аб плошчы Каліноўскага.
К. Каліноўскі



Вуліца Каліноўскага ў Мінску. 2013 г.
Калі я быў школьным настаўнікам і выкладаў гісторыю Беларусі, мне даводзілася распавядаць вучням пра паўстанне 1863 г. і пра Каліноўскага. Але толькі зараз я зразумеў, што нічога пра яго ня ведаю. І пачаў шукаць адказы на шэраг пытанняў, якія ўзніклі ў мяне. Да гэтых пытанняў мяне падштурхнулі дзве супрацьлеглыя публікацыі прафесійных беларускіх гісторыкаў. Усевалад Шымаў піша аб Каліноўскім, як аб сацыялісту-ўтапісту, а аб паўстанні 1863 г. як аб выключна польскай акцыі. Ігар Мельнікаў у адказ абвінавачвае Шымава ў фальсіфікацыі гісторыі. Яшчэ адна дэталь: у савецкі час Каліноўскага славілі як барацьбіта з царызмам і праваслаўем, а пасля стварэння незалежнай беларускай дзяржавы яго пачалі славіць як барацьбіта з "маскалямі" за незалежнасць Беларусі. Увесь гэты дыяпазон думак нагадвае мне пра тое, як з Бібліі дзёргаюць цытаты (бо Каліноўскага таксама расцягнулі на цытаты) каб падмацаваць падчас супрацьлеглыя думкі. Таму прапаную пачытаць два творы К.Каліноўскага, якія разам з яго кароткай біяграфіяй даступны тут. Гэта "Мужыцкая праўда" і "Лісты з-пад шыбеніцы". Пасля знаёмства з яго творчасцю (12 старонак А4 шрыфтам TNR12) дакажыце мне, што я памыліўся, калі пісаў свае пытанні і адказы. Мае высновы не канчатковыя. Я не спрабаваў даць усебаковы аналіз драматычных падзей 1863 г. на падстве толькі гэтых 12 старонак. Мне было б цікава выклікаць на грунтоўную суразмову, тых, хто прачытаў пэўны пласт літаратуры і дакументацыі па даследаванню падзей 1863 г. Я гатовы прызнаць памылкі перад фактамі.
Першы выпуск "Мужыцкай праўды" (крыніца: Вікіпедыя)
Перад разборам пытанняў трэба адзначыць яшчэ нешта прынцыповае: словы "маскаль" і "жыд" сталі непаліткарэктнымі адносна нядаўна, і запісываць на іх падставе К. Каліноўскага ў скінхэды няварта. Яны азначалі "рускі" і "яўрэй" адпаведна, без якой-нібудзь абразы. На сайце, які апублікаваў поўны тэкст "Мужыцкай праўды" і "Лістоў з-пад шыбеніцы" лацінскія літары заменены сучаснай беларускай кірыліцай, але ўсё астатняе захавана як ёсць.
Пытанні па зместу "Мужыцкай праўды".
1. Дзеля чаго былі напісаны 7 адозваў "Мужыцкай праўды"?
Паўстанне 1863 г. было працягам барацьбы за аддзяленне зямель Беларусі, Украіны і Польшчы ад Расіі пасля таго як апошняя падзяліла Рэч Паспалітую (дзяржаву, больш вядомую як Польшча, але ў склад якой уваходзілі тэрыторыя сучасных Беларусі, Літвы і Ўкраіны) з Аўстрыяй і Прусіяй. Да 1863 г. адбылося яшчэ два паўстанні: 1794 г. (паўстанне Т. Касцюшкі) і 1830 г. Асноўныя сілы ўсіх трох выступленняў супраць Расіі складала шляхецтва - дваране былой Рэчы Паспалітай, даволі значны сацыяльны пласт. Многія з іх былі беднымі людзьмі пераведзенымі ўладамі Расійскай імперыі ў склад т.зв. "аднадворцаў" г.зн. недваран блізкіх па палаженню да сялян, што было для іх вялікай абразай (уявіце сабе рэакцыю ветэранаў ВАВ, калі б дзяржава адняла ў іх усе іх ільготы і скараціла б ім пенсію). Большая частка шляхецтва лічыла сябе палякамі і бачыла рашэнне сваіх праблем у адраджэнні Рэчы Паспалітай. Сяляне, большасць насельніцтва ня толькі беларускіх зямель, але і ўсёй Расійскай імперыі на пачатак паўстання 1863 г. толькі атрымалі ўласную свабоду. Пры гэтым іх матэрыяльная залежнасць ад дваранства, дзяржавы і Праваслаўнай царквы, якім належыла зямля заставалася вельмі значнай. Галоўная мэта "Мужыцкай праўды" пераканаць сялян далучыцца да паўстання шляхты.
2. Ці пісаў К. Каліноўскі на беларускай мове?
Сумленна кажучы, не. На той час не існавала беларускай літаратурнай мовы, якую мы ведаем зараз. Справа не ў тым, што ён пісаў лацінкай на польскі манер (падобную лацінку можна сустрэць у мінскім метро), а ў тым, што фактычна ён пісаў на заходнебеларускім дыялекце з вялікай колькасцю польскіх слоў. Але гэта не яго віна: сёння большасць беларускамоўных беларусаў таксама размаўляюць альбо на мясцовых дыялектах, альбо на "трасянке" (сінтэз беларускай і рускай моў) па прычыне абмежаванага выкарыстання літаратурнай беларускай мовы ў СМІ і справаводстве. Зварот "дзецюкі" (нешта падобнае на рускае "пацаны") і даволі спецыфічнае вызначэнне сялянскім ягадзіцам (адозва 1) сведчаць аб тым, што Каліноўскі пісаў для моладзі, і гэта зразумела: атрады паўстанцаў не маглі трымацца супраць "прафесіяналаў" рускай арміі (рэкруты служылі ў арміі практычна ўсё жыццё), калі б папаўняліся старымі.
Дарэчы, тым, хто лічыць беларускую мову "памылкай прыроды": родная мова, як і ўвогуле ідэя радзімы не з'яўляецца для большасці насельнітва свету чымсьці даражэйшым за матэрыяльны дабрабыт. Многія рускія і польскія эмігранты забываюць сваю родную мову без праблем на новым месцы, а іх дзеці размаўляюць на мове краіны пражывання і лічуць яе сваёй радзімай. Беларусі пашанцавала быць суседкай больш уплывовых дзяржаў і эканомік, што прывяло да праблем паланізацыі і русіфікацыі. Але ў сучаснай Беларусі згодна перапісу насельніцтва 2009 г. 2,1 млн чал. размаўляюць па-беларуску дома і 5 млн чал. лічуць беларускую мову роднай (усяго насельніцтва 9 млн). Перапісу пры жаданні можна ня верыць, але беларуская мова пакуль нікуды не знікла.
Што да старабеларускай мовы Ефрасінні Полацкай, Францыска Скарыны, Льва Сапегі, то для мяне тут не ўсё зразумела. Напрыклад, чаму мова Бібліі Ф.Скарыны вельмі падобна на мову рускіх летапісаў таго часу і называецца "Біблія руска"? Мне здаецца, што прычына караніцца ў тым, што руская, украінская і беларуская мовы тады яшчэ толькі фарміраваліся, не існавала нейкіх дакладных правілаў, якія б падзялілі гэтыя мовы. Нават руская і польская мовы таго часу былі вельмі падобныя. Хутчэй за ўсё слова "рускі" азначала "ўсходенславянскі" а жыхароў пэўных тэрыторый умоўна называлі "маскалямі" (Вялікае княства Маскоўскае) і "ліцвінамі" (Вялікае княства Літоўскае: Беларусь, Смаленшчына, Украіна і Літва). У 1569 г. Вялікае княства Літоўскае становіцца часткай Рэчы Паспалітай і старабеларуская мова паступова саступае месца польскай да канца існавання гэтай дзяржавы.
3. Ці быў Каліноўскі шчырым прыхільнікам дэмакратыі ў сучасным разуменні гэтага слова?
Цяжка казаць адназначна. Але не апошняй справай з'яўляецца той факт, што ён быў яшчэ малады. Хутчэй за ўсё ён па-юнацку лічыў, што калі разбіць рускіх і адрадзіць Рэч Паспалітую, то паступова ўсё наладзіцца. Але "Мужыцкая праўда" пераважна складаецца з канстатацыі цяжкасцяў сялянскага жыцця і заклікаў да барацьбы з "маскалямі". Ніякіх дакладных абяцанак Каліноўскі не даваў, што можа служыць доказам яго шчырасці.
Але калі ўявіць што паўстанцы дасягнулі сваёй мэты - адрадзілі Рэч Паспалітую - ў 1863 г. Што змянілася бы для чытачоў "Праўды"? Працавалі бы сяляне на польскіх і апалячаных памешчыкаў і аддавалі бы рэкрутаў у польскае войска замест рускага. Гісторыя беларускіх і ўкраінскіх зямель у складзе Польшчы (ці 2-й Рэчы Паспалітай) у 1920-39 гг. сведчыць, што ня ўсё было так проста. І Каліноўскі быў толькі аднім з лідараў шляхецкага паўстання. У выніку перамогі мусіў бы дамаўляцца з рознымі палітычнымі плынямі і ўлічваць іх сілу і іх інтарэсы. Горш за ўсё было б, калі б скончылася б як у Афганістане: прымусілі рускіх вывесці войскі, скінулі марыянетачны ўрад і распачалі грамадзянскую вайну.
4. Ці была "Мужыцкая праўда" газетай?
Не, газетай звычайна лічыцца выданне з некалькімі артыкуламі розных аўтараў. Многія памылкова называюць "Мужыцкую праўду" газетай з-за падабенства на назвы некаторых савеціх газет. Каліноўскі пісаў адозвы ці лістоўкі. Лістоўка гэта не горш за газету, гэта проста іншы варыянт выдання.
5. Ці была "Мужыцкая праўда" папулярным выданнем?
Чырванею... Гляджу ў столю... Дакладна ня ведаю. Ня маю звестак пра тыраж выдання.
Пэўная аўдыторыя чытачоў (і непісьменных слухачоў) "Праўды" безумоўна была. Каліноўскі пісаў пра актуальныя праблемы сялян на іх мове і не саромеўся ў выразах. Таксама людзям уласціва цікавіцца забароненай літаратурай. Але прачытаць адозву ня значыць з ёй згадзіцца, а згадзіцца ня значыць дзейнічаць. Таму, шчыра кажучы, папулярнасць гэтага выдання была адноснай.
6. Чаму паўстанне 1863 г. не стала шляхецка-сялянскім (на Беларусі)?
Пачну здалёк. Што такое Радзіма? Некалькі гадоў таму дачка маёй знаёмай мінчанкі сказала ёй (размова на рускай мове)
- Мама, сёння ў школе нам загадалі намаляваць плошчу Перамогі па тэме "Мая Радзіма".
- Скажы, дачушка, а калі ты паедзешь адпачываць на мора, ты будзешь сумаваць па плошчы Перамогі?
- Думаю, не.
- А чаго табе там будзе не хапаць?
- Напэўна нашага лесу (лесапарк ля іх мікрараёна).
- Ну тады намалюй наш лес.
І малюнак дзяўчыны прызналі лепшым...
Уявіце сабе селянінам-беларусам у 1863 г. Вам трэба карміць сям'ю, плаціць вялікія падаткі дзяржаве, працаваць на дваран. І вось дваране, якія секлі вашага бацьку, гвалцілі вашу маці і прымушалі іх цяжка працаваць на сябе бяруцца за зброю і заклікаюць вас за сабою. Хто вам будзе бліжэй? Яны ці "маскаль", які іх вынішчае? Вам абяцаюць роўнасць, волю, адукацыю на беларускай і польскай мовах, вас заклікаюць перайсці з праваслаўя ва ўніяцтва. Але ці варта за ўсё гэта рызыкаваць жыццём?. Што з той адукацыі, калі працаваць трэба. Што з той волі: далі свабоду, а як сям'ю карміць калі ўсё роўна працуешь на пана? А Рэч Паспалітая? Хай паны самі ваююць за яе. Уніяцтва? Справа папоўская, хай самі папы разбіраюцца як трэба Богу маліцца. Ня дзіва што сяляне падтрымалі рускіх, лавілі паўстанцаў па лясах і аддавалі іх рускім як, выбачайце, пустыя бутэлькі. За гэта многія сяляне заходняй Беларусі атрымалі добрыя зямельныя надзелы і зажылі весялей (Вось вам і спрэчка што людзям трэба: свабода ці каўбаса?)
Цяпер уявіце сябе паўстанцам. Вы штодзень бачыце смерць, блукаеце па лясах, Вы мусіце ваяваць супраць добра ўзброенай і падрыхтаванай рускай арміі, хоць і самі шляхціч, умееце і страляць і махаць шабляй. Ваш атрад прабіваецца да вёскі, усе стомленыя, галодныя, а сяляне, пся крэў, толькі і чакаюць каб вас па аднаму пералавіць і аддаць маскалям. Харчаванне і коней самі не дадуць забярэм. А то можа ў кагосьці выпіць знойдзецца. Ня блага пасля ўсяго, што перажыў. А як падсілкуешся, вып'ешь, памыешся так ужо і маладзенькую дзяўчынку прыласкаць хочацца. А што? Можа заўтра ўжо будзешь ляжаць з прастрэленай галавой?
Стоп! Я не закідываю брудам салдацкія магілы. Рускіх салдат, паўстаўшую шляхту і беларускіх сялян прымірыла смерць. Бог ім суддзя. Можна нават сказаць, што ўсе яны ваявалі за Радзіму: для "маскалей" Беларусь была часткай іх Радзімы (расійскі імператар быў царом "Вялікія (Расія), Малыя (Украіна) і Белыя (Беларусь) Русі"), для шляхты Радзімай была Рэч Паспалітая (Польшча, Украіна і Беларусь), а для беларускіх сялян Радзімай была зямля, на якой яны працавалі, рака, ў якой яны лавілі рыбу, лес, куды яны хадзілі "ў грыбы". За гэта яны і біліся з тымі, каго лічылі ворагамі.
І гэта ня значыць, што не было сялян, якія шчыра падтрымалі Каліноўскага і шляхецкае паўстанне. Сярод сялян таксама ёсць тыя, хто маюць палітычныя перакананні і гатовы аддаць за іх жыццё. Але з гэтага ня значыць, што К. Каліноўскі падняў шырокія сялянскія масы на паўстанне. Тыя, хто дзёргаюць з яго пракламацый фразы пра ўрад для народа, волю, паноў і папоў, перабольшваюць яго сацыялістычнасць. Ня быў Каліноўскі і барацьбітом за незалежную Беларусь, бо заклікаў да адраджэння польска-беларускай дзяржавы. Выпады супраць праваслаўя не былі барацьбой з рэлігіяй, бо ўніяцтва і каталіцызм ён ухваляе і моліцца Богу аб перамозе паўстання (Знакамітая ідэя "з намі Бог")...
І яшчэ раз пра патрыятызм. У блакадным Ленінградзе досыць распаўсюджанай была такая з'ява: людзі ішлі на работу, падалі на дарозе ад голаду і паміралі. Савецкая і постсавецкая прапаганда ў сувязі з гэтым фактам гаворыць аб гераічнай эпапеі блакаднікаў, якія былі гатовы працаваць на карысць Радзімы і перамогі над ворагам цаной уласнага жыцця. Але як ня пойдзе працаваць чалавек, у якога сям'я галодная і самому есці хочацца? Так праўда бывае даволі празаічнай і таму гісторыкі (і ня толькі) імкнуцца прывязаць пэўныя падзеі да свайго разумення любові да Радзімы.
Недасказанае.
Для мяне засталіся адкрытымі такія пытанні:
1) Ці вядомы факты прымусовай мабілізацыі ў паўстанчыя атрады, марадзёрства і рабаўніцтва (прымусовая "рэквізіцыя" харчавання, коней, іншай маёмасці ў сялян і гараджан, здзекі над нязгоднымі і гвалт над жаншчынамі з боку і рускіх, і паўстанцаў?
2) Ці ёсць нейкія фактычныя доказы, што рускія і паўстанцы катавалі палонных?
3) Ці ня мела месца знішчэнне этнічных "маскалёў" паўстанцамі, нават, калі тыя не былі вайскоўцамі? А можа вынішчалі і праваслаўных святароў?
4) Якім было стаўленне татарскай і яўрэйскай дыяспар, а таксама старавераў да паўстання?
5) Па якім абвінавачванням паўстанцам, у тым ліку і Каліноўскаму, выносілі смяротнае пакаранне?
6) Ці была высылка ў Сібір для мяцежных дваран цяжкім пакараннем прымусовай працай у неспрыяльным клімаце за сімвалічную аплату?
Хочацца разабрацца ў гэтым. Лепш горкая праўда, чым салодкі падман.
Скажу яшчэ раз. Я гатовы да дыкусіі. Але я чакаю фактаў, а не лозунгаў. Тое, што я пішу на беларускай, паказвае, што я не нацянальны нігіліст, але і патрыётам сябе не лічу. Я проста люблю гісторыю, ў тым ліку гісторыю сваёй краіны і хачу яе ведаць такую, якая яна ёсць.

18.02.2013

ЭВАЛЮЦЫЯ ЗМЕСТУ ПАЛІТЫЧНАЙ ТЭРМІНАЛОГІІ БЕЛАРУСІ ПАЧАТКУ ХХ — ПАЧАТКУ ХХІ стст. У КАНТЭКСЦЕ АГУЛЬНАСУСВЕТНЫХ ЗМЕН

Не сакрэт, што тыя, каго называлі камуністамі ў XVIII ст. адрозніваліся ад камуністаў XIX ст.; яны, у сваю чаргу адрозніваліся ад камуністаў савецкага часу, а камуністы СССР шмат у чым не падобны на сённяшніх камуністаў. Гэта толькі адзін прыклад змены сутнасці паліычнай тэрміналогіі — новай тэндэнцыі, якая закранае сучасную палітычную навуку i ставіць новыя пытаннi перад мовазнаўцамi i перакладчыкамі. Паспрабуем прааналiзаваць магчымыя прычыны змены сутнасцi паліычнага тэрмiна, пазбягаючы падтрымкі аднаго цi iншага боку паліычнага спектру.

У XX ст. стала зразумела, што канцэпцыi кансерватызму, лiбералiзму цi сацыялізму, якiя фармiравалiся разам з палiтычнымi партыямі ў XVIII—XIX стст., немагчыма ажыццявіць на практыцы у чыстым выглядзе. Так, напрыклад, палiтыка савецкай улады 1930—1940-х гг. у дачыненнi да рабочых i сялян насіла характар дзяржаўнага феадалiзму, як у старажытным
Ноўгарадзе, а не сацыялізму ў шырокiм сэнсе гэтага слова. Немагчымасць ажыццявiць тэорыю на практыцы прывяла да сiнтэзу канцэпцый лiбералiзму, кансерватызму i сацыялізму ў розных варыянтах. Гэта у сваю чаргу пачало сцiраць ідэалагічнае адрозніванне адной палiтычнай партыi ад другой. Напрыклад, лейбарысты i кансерватары Bялiкабрытанii некалi мелi прынцыповыя ідэалагічныя супярэчнасцi, а зараз адрознiваюцца ўвогуле толькi падыходамi да вырашэння бягучых праблем дзяржавы. Так, Т. Блэр рэфармаваў лейбарысцкую партыю, пазбавiўшы яе ад канцэптуальных сацыялістычных прынцыпаў, такiх як арыентацыя на рабочы клас у якасцi электарата, палітыка моцнага ўплыву дзяржавы на эканоміку i пераразмеркавання багаццяў. Гэта дапамагло яму стаць на чале дзяржавы. Таксама лідар
французскіх правых патрыётау Ж. М. Ле Пэн падчас прэзiдэнцкiх выбараў згодна паведамленню з серый «Гран рэпартаж» (Grands Reportages) Радыё Франс 1нтэрнацыяналь ад 13 сакавiка 2007 г. выказваў iдэi, блiзкiя па сутнасці камунiстычным, бо спрабаваў кансалiдаваць вакол сябе электарат, пакiнуты камуністамі; ён нават звяртаўся да сваiх слухачоў на адным з агітацыйных мiтынгаў «таварышы». Ciнтэз iдэалагiчных канцэпцый розных
палітычных партый прывёў да таго, што яны фактычна ператварыліся ў нейкае падабенства аматарскiх клубаў, падчас з'яднаных вакол асобы пэунага лiдара. Такiмi прыкладамi персанiфiкацыi палiтыкi з'яуляецца выбранне на пасаду губернатара А. Шварцэнэгера ў ЗША i М. Eyдакiмава ў Расii, якiя былi да гэтага зоркамi кiнаiндустрыi i шоу-бiзнеса.

Гэта тэндэнцыя закранула i Беларусь. Аднак трэба заўважыць, што з сярэдзіны 1920-х да канца 1980-х гг. на Беларусі фактычна не існавала палiтычных партый, бо кампартыя фактычна з'яўлялася дзяржаўнай структурай, а не грамадскай арганізацыяй, а астатнія партыi i аб'яднаннi былi забаронены. Тым не менш, палiтолаг C. Кара-Мурза у iнтэрв'ю газеце «Рэспубліка» некалькi гадоў таму заўважыў новую тэндэнцыю: «Палiтыкi, як левыя так i правыя, у нашых краінах жывуць у iлюзорным свеце зручных iм уяўленняў i падчас няздольны рэальна ацэньваць рэчаiснасць». Падобнай крытыцы палiтычныя партыi ўсяго свету падвергліся яшчэ ў 1920 г. У адным з рэлігійных памфлетаў Асацыяцыi мiжнародных даследчыкаў Бiблii была выказана наступная думка: «Пасля шматвяковых старанняў палiтычныя партыі паказалi сваю няздольнасць адпавядаць сучасным умовам i вырашыць праблемы, выклiкаючыя сур'ёзныя турботы». На сённяшні дзень вiдавочна паступовае знiкненне ідэалагічных адрозненняў памiж рознымi палiтычнымi партыямі Беларусi, якое выклiкана зменай сутнасці iх iдэалагiчных канцэпцый. Гэта тэндэнцыя добра ілюструецца вышэй апiсаным прыкладам змены сутнасцi тэрмiна «сацыял-дэмакрат».

Яшчэ адна змена сутнасці палітычнай тэрміналогіі, якая назіралася ў перыяд фарміравання шматпартыйнай сістэмы ў СССР, закранула беларускую гістарычную навуку як частку постсавецкай гістарычнай навукі. Апазіцыйны рух ўнутры КПСС называў сябе «левым рухам», а прыхільнікаў захавання савецкага ладу нязменна «правымі рэакцыянерамі». На практыцы паліыка гэтых апазіцыянераў абазначыла ix як прыхільнікаў кансерватыўных i ліберальных каштоўнасцяў, і іх можна было лічыць «правымі». Але у той час тэрмін «левы рух» атаясамліваўся з усім прагрэсіўным, i прыхільнікі змены савецкай улады пачыналі з барацьбы за удасканальванне сацыялістычнага ладу ў СССР. Гэта прывяло да з'яулення тэрміна «путч правых сіл», які выкарыстоуваецца постсавецкай гістарычнай
навукай для апісання рэакцыі ўрада СССР на «парад сувярэнітэтаў» саюзных рэспублік у жніўні 1991 г. Замежнага палітолага, незнаёмага з асаблівасцямі грамадска-палітычнай тэрміналогіі таго часу, такое азначэнне можа прывесщ да думкі, што гаворка ідзе пра захоп неанацыстамі ўлады ў СССР, а не пра ўвядзенне надзвычайнага становішча ўрадам, уладу якога фактычна перасталі прызнаваць. Аднак праз некалькі гадоў змест паняццяў «левы рух» і «правы рух» у беларускай гістарычнай навуцы ізноў стаў адпавядаць міжнароднаму вызначэнню гэтых тэрмінаў.

Першая публікацыя гэтага матэрыяла:
Матэрыялы канферэнцыі БДУ 2009

17.02.2013

Полисемантизм иноязычных заимствований в русском язхыке на примерах художественной и публицистической литературы ХIХ и ХХ вв

Общеизвестно, что заимствованные слова зачастую теряют свой полисемантизм в языке реципиенте. Например, слово «чобан» в азербайджанском языке означает не только пастух овец. Некоторые азербайджанские христиане называют этим словом Иисуса Христа, имея в виду значение «Пастырь» Тем не менее, в русской литературе ХIХ-ХХ вв. имеют место случаи полисемантического использования иноязычных заимствований. Научное изучение иноязычных заимствований в русском языке ХIХ-ХХ вв. ведется уже многие годы. Целью нашей работы является анализ ряда малоизвестных примеров полисемантического использования иноязычных заимствований, встречающихся в русской литературе ХIХ-ХХ вв.

Термин «медитация» латинского происхождения. В некоторых европейских языках его основное значение «размышление». В современном русском языке этим понятием обычно выражают идею восточноазиатской практики созерцания. Однако в критическом очерке К. Чуковского «Зощенко» это слово использовалось в значении «размышление». [см. 5, с.602] Кстати, при переводе с английского языка на русский до сих пор встречается использование термина «медитация» в значении размышление, когда в языке оригинала противопоставляются два значения слова meditation: «восточноазиатская практика созерцания» и «размышление».

К. Чуковский в другом критическом очерке, посвященном психологии личности Некрасова отмечает использование термина «аферист» применительно к этому поэту его современниками. Критик отмечает, что в ХIХ в. это слово не было синонимом понятия «мошенник», а несло значение «предприниматель, делец». [см. 6, с.52] Дело в том, что слово «аферист» является производным от французского affaire, означающего «дело, предприятие» и не несущего негативного оттенка.

В современном русском языке понятие «протестант» используется для обозначения приверженца определенного направления в христианстве. Но на рубеже ХIХ-ХХ вв. писатели-публицисты вкладывали в это слово значение «протестующий». (Для сравнения: в английском языке слово protestant используется в значении «протестующий», а Protestant означает «протестант, сторонник протестантизма»). [см. 1, с.363; 3, с.414]

В ряде европейских языков, в частности в английском и французском, слово partisan преимущественно используется в значении «сторонник, приверженец чего-нибудь» и реже «участник вооруженных формирований». В современном русском языке за этим понятием прочно закрепилось второе значение в качестве основного. Тем не менее, в романе Л. Н. Толстого «Анна Каренина» (часть 8, гл.1) это слово используется в значении «сторонник» и приводится в форме «партизанов», а не «партизан» Подобным образом герои романа «Обрыв» И. Гончарова пользуются этим термином, чтобы передать смысл «сторонник, приверженец». В «Обрыве» в слово «артист», использованное в отношении главного героя, очевидно, вложен смысл «художник, деятель искусства», а не «актер», поскольку этот персонаж не стремился стать актером, а хотел связать свою жизнь с литературой и живописью. Во многих языках Европы именно такое значение вкладывается в понятие «артист». [см. 2, с.303]

Распространенное в современном русском языке заимствованное понятие «анекдот», сначала совпадало со значением, вложенным в слово anecdote в английском языке: «1. эпизод из частной жизни какой-либо знаменитости; 2. смешной случай». Сегодня первое значение обычно вкладывают в выражение «исторический анекдот», которое отнюдь не всегда совпадает со вторым значением английского эквивалента. А в ХIХ веке слово «анекдот» несло в себе оба этих значения. Другое понятие, которое традиционно считается «ложным другом» переводчиков с английского языка accurate (точный) имеет синонимичный вариант в русском языке ХIХ века «аккурат». Эти два понятия — «аккурат» и «анекдот» — получили широкое распространение в русской литературе ХIХ века и в обиходной речи той эпохи. Так в рассказе Тютчева-младшего «Кто прав?» слово анекдот использовалось в значении происшествие. [см. 4, с.54]

Ряд исторически обусловленных факторов привел к широкому употреблению заимствований из европейских языков (особенно галлицизмов) среди дворянства и разночинной интеллигенции — а многие представители этих социальных слоев свободно общались между собой на ряде европейских языков, — а затем и среди широких масс населения дореволюционной России. Этот факт порождает необходимость продолжать исследование роли иноязычных заимствований в развитии русского языка, и служит предостережением от поспешных выводов и неверных заключений со стороны исследователей русской литературы ХIХ-ХХ вв. о смысле того или иного высказывания.

Литература

1. Антонович М. А. Промахи//А.Н. Островский в русской критике. М.: «Гос.изд.худ.лит.», 1953, с. 363

2. Гончаров И.А. Обрыв. Мн.: «Беларусь», 1971, с. 303

3. Плеханов Г.В. Добролюбов и Островский//А.Н. Островский в русской критике. М.: «Гос.изд.худ.лит.», 1953, с. 414

4. Тютчев Ф.Ф. Кто прав? М.: «современник», 1985, с.54

5. Чуковский К. И. Зощенко//Соч., т.2, М., 1990, с. 602

6. Чуковский К. И. Поэт и палач//Соч., т.2, М., 1990, с.52

Сборник "Язык и перевод"

16.02.2013

Праблемы пошуку праўды пры даследаванні гістарычных дакументаў.


Гісторыкі радуюцца, калі знаходзяць інфармацыю па тэме, якую даследуюць. Але проста прачытаць дакумент ня значыць знайсці адказ на свае пытанні. Як матэрыялы з непастрэдным апісаннем з'явы, падзеі і г.д. складзеныя ў адпаведны перыяд гісторыі (першакрыніцы), так і гістарычныя даследаванні, якія змяшчаюць апісанне і трактоўку першакрыніц напісаны людзьмі, якія маглі быць мець даволі няаб'ектыўныя погляды на даследуемую з'яву. Пэўную цікаўнасць у метадалогіі гістарычнай навукі можа прадстаўляць дыялог паміж даследчыкамі гісторыі ВАВ пісьменнікам В. Суворавым і саветнікам прэзідэнта РФ Д. Валкагонавым, які В. Сувораў апбулікаваў у сваей кнізе «Ачышчэнне. Навошта Сталін абязгаловіў сваю армію?» [Суворов В. Очищение. Зачем Сталин обезглавил свою армию? – М.:АСТ: АСТ МОСКВА, 2006 – 346 с, с. 23-27]. Абодва даследчыка абапіраліся на дакументы, але зрабілі розныя высновы. Чаму? Кожны гісторык незалежна ад вопыту і кампетэнтнасці можа стаць ахвярай уласных тэндэнцыйных поглядаў ці неправераных высноў іншага даследчыка. Ня сакрэт, што гісторыю «пішуць» пераважна зусім не незалежныя даследчыкі. Але нават, калі гісторык ня можа пісаць усе, што думае, ен не абавязаны бяздумна паўтараць чужыя думкі.

Прывядзем некаторыя распаўсюджаныя пасткі, якімі карыстаюцца каб схіліць да падтрымкі таго ці іншага пункту гледжання на падзею. Усе з іх, акрамя двух апошніх, узяты з навукова-папулярнага артыкула «Маніпуляцыя інфармацыяй» апублікаванага ў часопісе Awake! 22 чэрвеня 2000 г. [The Manipulation of Information //Awake! June 22, 2000 pp.4-8]

Абагульненні і «навешыванне ярлыкоў» (факт, што некаторыя цыгане займаюцца крадзяжом, выкарыстоўваецца як падстава лічыць усіх цыган злачынцамі).

Звяртанне да асабістага гонару і апора на аўтарытэт (фразы наконт «кожны разумны чалавек згадзіцца ...», «усе мы ведаем ...», «сп. Іваноў, доктар навук, які даследуе гэту праблему 24 гады піша ...»).

Выкарыстанне агульначалавечых каштоўнасцяў і «прыгожых выразаў», як спосабу ўздзеяння на пачуцці (заклікі да пачуцця патрыятызму, барацьбы за свабоду і дэмакратыю выглядаюць прывабнымі да многіх людзей з абсалютна рознымі палітычнымі поглядамі) Да гэтай катэгорыі можна аднесці і такія фразы: «гісторыю можна вывучаць толькі на падставе архіўных дакументаў», «гісторыя заўжды развіваецца па спіралі», «гісторыя ні чаму ня вучыць».

Адкрытая хлусня (гістарычна яўрэі рабіліся аб'ектам нянавісці народаў Еўропы і іх ілжыва абвінавачвалі ў тым, што яны атручваюць калодзежы, п'юць дзіцячую кроў і г.д.) Да такой хлусні можна аднесці таксама выкарыстанне «літаратурных неграў» пры напісанні навуковых прац (асабліва ў сааўтарстве), спасылкі на крыніцы, якіх аўтар ня чытаў і якія ня падтрымліваюць яго ідэі.

Выбарачнае выкарыстанне фактаў (савецкія гісторыкі ВАВ шырока прыводзілі факты жорсткага стасунку нямецкіх акупантаў і іх калабарацыяністаў да насельніцтва акупаванай часткі СССР і ўмоўчвалі факты марадзерства, знішчэння паліцаяў разам з іх сем'ямі з боку партызан, што прызнаюць былыя ўдзельнікі партызанскіх атрадаў [Еремин Л. Уберите трупный смрад!//СБ-Беларусь сегодня, 17 октября 2008 г., № 196, с. 6; Коврей А. Н. Перея и алмаз.//СБ-Беларусь сегодня, 5 декабря 2008 г., № 229, с. 8])

Існуюць правераныя часам спосабы, якія дапамагаюць гісторыкам ня стаць ахвярай ілжывай ці неправеранай інфармацыі. Напрыклад, гісторык можа праверыць крыніцы на тэндэнцыйнасць і глыбіню пытаннямі: Хто аўтар тэксту і каго ен прадстаўляе? Што жадае даказаць аўтар гэтай інфармацыі? Наколькі ўсебакова ен разглядае праблему? Напрыклад у вучэбным дапаможніку «Нарысы гісторыі Беларусі» распавядаецца пра дзейнасць шэрагу падпольных арганізацый у пасляываеннай Беларусі, якіх аб'ядноўвала беларуская мова і нацыянальная самасвядомасць, прыводзіцца, без каментараў, судовае абвінавачванне іх ўдзельнікаў у нацыяналістычнай прапагандзе, падрыхтоўке тэрактаў і збору зброі. [НА РБ Ф. 4, воп. 20, спр. 244, арк. 216, 218, 261; воп. 54/8, спр. 1026 цыт. па: Навіцкі У. І., Сяргеева Г.Г. Ад культу асобы да спроб дэмакратызацыі грамадска-палітычнага жыцця.//Нарысы гісторыі Беларусі: у 2 ч. Ч. 2/ М. П. Касцюк і інш. Інстытут гісторыі АНБ – Мн.: Беларусь, 1995 – 560с, с. 337] Але ці можна па дакументам савецкіх карных устаноў судзіць аб самім факце існавання такіх падпольных груп? Многія тэрарыстычныя групы легка прыдумываліся следчымі дзеля выканання планаў работы МУС і МДБ і ў турму ішлі людзі, якія навогул ня цікавіліся пытаннямі, па якім ім «шылі справу».

Яшчэ адна рыса неабходная для даследчыка – інтэлектуальная сумленнасць. Гісторык можа мець асабістыя перакананні марксіста, ліберала, касмапаліта, праваслаўнага мадэрніста і сумленна прызнаваць абмежаванасць сваіх поглядаў. Гэта дапаможа не адкідываць убок факты і дакументы, якія супярэчаць навуковым і асабістым поглядам гісторыка. Лідар эстонскіх ветэранаў ВАВ А. Меры паказаў прыклад інтэлектуальнай сумленнасці ў адным з сваіх інтэрв'ю: «Пры ўсіх маіх сімпатыях да марксізма-ленінізма і Савецкага саюза я ня думаю, што ў будучым пашанцуе аднавіць савецкую ўладу. Час цяпер іншы і людзі ня тыя.» [Сапожникова Г. М. Арнольд Мери: последний эстонский герой. Судьба человека как путеводитель по новейшей истории. – Таллин: Impressum, 2009 – 160 с, с. 137]

Таксама неабходна добрае лагічнае мысленне. Яно дапамагае разумець псіхалогію чалавечых паводзін і бачыць перабольшванне станоўчых ці адмоўных рысаў у апісаннях тых ці іншых персанажаў гісторыі.

І нарэшце дакументы і матэрыялы пажадана параўноўваць з іншымі дакументамі і матэрыяламі, але нават калі гэта немагчыма ў сувязі з іх адсутнасцю, лепей разглядаць падзей, апісаныя ў такіх унікальных дакументах як магчымыя, чым аднабакова сцвярджаць што гэта праўда ці хлусня.

Трэба памятаць, што выкарыстанне гісторыі ў мэтах выхавання моладзі не адмаўляе магчымасці быць праўдзівым. У многіх людзей, якія жылі да нашых дзён можна вучыцца мужнасці, працавітасці, цярпенню і іншым рысам, якія не залежаць ад асаблівасці палітычнага і эканамічнага становішча ў свеце. Наадварот, калі неправераная і тэндэнцыёзная інфармацыя падаецца як факт, то ўсе роўна знойдуцца людзі, якія зразумеюць цану такога «факта» і эфект будзе як раз супрацьлеглы: у грамадстве будзе яшчэ больш расці няцікавасць да мінулага сваей краіны і да гісторыі ўвогуле.



Андрэй Берастоўскі

12 жніўня 2012 г.

Особенности передачи имен собственных при переводе художественных произведений на примере романов Вальтера Скотта.

Особенности передачи имен собственных при переводе художественных произведений на примере романов Вальтера Скотта.
Тема передачи имен собственных при переводе уже раскрыта с разных сторон в научной и учебно-методической литературе. Имена собственные передаются на другой язык тремя основными способами: транскрипцией, транслитерацией или переводом. Многие исследователи этого вопроса признают, что в передаче имен собственных при переводе нет четко выраженной ситстемы, а есть сложившиеся традиции. В. С. Слепович, автор работ по переводу с английского и практикующий переводчик, отмечал: «непоследовательно выглядит... написание фамилии известного американского актера Сильвестра Сталлоне, на итальянский манер. У него действительно итальянские корни, но он, что называется натурализованный американец, и фамилия Stallone по-английски читается Сталлоун. Очевидно, следовательно ее именно так и передать по-русски.» [2, с. 41]
В связи с этой проблемой непоследовательности в вопросе передачи имен собственных при переводе хотелось обратить внимание на достижения и недостатки перевода восьмитомного сборника романов Вальтера Скотта, опубликованного в 1990 г. Прежде всего следует отмеить несколько особенностей произведений этого автора: изобилие библейских и античных паралеллей и множество цитат из европейской поэзии Средневековья и Нового времени. Еще одна существенная особенность его работ – второстепенные герои его романов часто носят «говорящие» имена или прозвища (например извозчик по фамилии Драйвер) или имена библейского происхождения.
Переводчикам этого восьмитомного издания удалось проделать огромную работу еще в советские времена, в период некоторой изоляции от мировой художественной культуры. Об их высоком профессионализме свидетельствуют два примера перевода игры слов: seal – тюлень и печать (роман «Антикварий») и minister – священник и министр (роман «Эдинбургская темница») [1, т. 3 с. 374, т. 5, с. 235]. Многие библеские имена персонажей переводились в соответствии с существующим стандартом: передача эквивалентами из Синодального перевода Библии на русском языке (например имя Habbakuk передано Аввакум, а не Хаббакук). Но не во всех случаях этим знатокам своего дела удалось последовательно передать имена собственные героев Вальтера Скотта.
Безусловно, переводчики оправданно прибегали к транскрипции при передаче многих «говорящих» имен – Мейлсеттер, а не Сортировщица Писем; Ферсервис, а не Честная Служба. В противном случае у неискушенного читателя могло бы сложиться впечатление, что действие происходит не в горах Шотландии, а на Диком Западе. Подчас смысл этих имен объяснялся в приложении с переводческими комментариями или в тексте при переводе игры слов. Однако была допущена непоследовательность при переводе романа «Эдинбургская темница» где одно прозвище было затранскрибировано, а другое – переведено на русский: Уайлдфайр, вместо Болотный огонь и Свистун, вместо Уистлер. В той же работе неправильно передано имя персидского царя Ксеркса. Переводчик передал это имя, написанное согласно Библии короля Иакова Ahaserus, Агафер, но согласно русской Библии Синодального перевода это имя передано Артаксеркс. [1, т. 5, с.234] А контест показывает, что имя этого персидского царя упоминали в разговоре двое убежденных пресвитериан, поэтому переводчик должен был передать библейский вариант имени на английском библейским вариантом имени на русском. Тем не менее, в переводческом комментарии было объяснено что речь идет о Ксерксе. Подобным образом слово Goshen в романе «Пират» было передано транскрипцией (Гошен), хотя переводческий комментарий указывал, что речь идет о земле, в которой «жили евреи во время египетского пленения» [1, т. 7, с.139, 501], следовательно речь шла о земле, названной в русских переводах Библии Гесем. Имя Phinehas было затранскрибировано (Финеас) в переводе романа «Айвенго», а речь идет о библейском персонаже Финеесе [1, т. 6, с.352]. Возможно также существует определенная целесообразность передачи ряда других имен, библейского происхождения, в романах Вальтера Скотта русскими библейскими соответсвиями, что позволило бы лучше понять внутренний мир героев и дух описываемой эпохи: Джоб – Иов, Дэвид – Давид, Рубен – Рувим и т.д.
Важно помнить, что в литературных произведениях эпохи романтизма много имен и названий, имеющих символическое значение. И, если художественная ценность «Капитанской дочки» Пушкина не уменьшается от того, что один из негативных героев назван Швабриным, а не Петровым, то не исчезнет и художественная ценность и работ Вальтера Скотта, если в переводе будут отражено символическое значение имен его героев и названий мест.
Литература
  1. Скотт В. Собрание сочинений в восьми томах. М.: «Правда», 1990
  2. Слепович В. С. Курс перевода (английский-русский язык) Translation Course. Мн.: «ТетраСистемс», 2001

Избранное сообщение

10 лет писанины

Когда 16 февраля 2013 года я запостил тут одну свою научную заметку , я еще не вполне представлял как дальше буду использовать этот ресурс. ...