29.05.2013

Яшчэ раз аб нараджэнні беларускай мовы

Некаторы час таму мне даводзілася пісаць аб гісторыі і сучаснасці беларускай мовы. Асноўная ідэя таго, што я напісаў: сучасная літаратурная беларуская мова карыстаецца пэўнай папулярнасцю і знікаць не збіраецца (2 млн з 9 млн жыхароў Беларусі размаўляюць на ёй дома), пры гэтым больш-менш падобная на сучасную яна робіцца толькі у ХХ ст не без дапамогі савецкай улады, а ўсё, што напісана быццам па-беларуску з часоў Ефрасінні Полацкай да ХІХ ст не з'яўляецца беларускай мовай.
Перад тым як працягнуць тэму расстаўлю кропкі над і. Я абсалютна апалітычны чалавек. Не лічу сябе ні рускім (мая нацыянальнасць), ні беларускім (па краіне, дзе нарадзіўся і жыву) патрыётам. Я не маю дачынення ні да рускай, ні да беларускай плыняў нацыяналізму. Але гэта не значыць, што я абыякава стаўлюся да беларускай мовы. За апошнія некалькі гадоў я пераклаў уласна і арганізаваў пераклад шэрагу гістарычных дакументаў, у тым ліку і малавядомых, з англійскай і французскай мовы на беларускую без спадзявання штосьці на гэтым зарабіць. Таксама я напісаў шэраг навукова-даследчых і навукова-папулярных артыкулаў па сусветнай гісторыі, філалогіі англійскай мовы і перакладазнаўству. Некаторыя матэрыялы, якія я апублікаваў у Вікіпедыі не маюць рускіх аналагаў.

Я лічу, што мова не можа быць уласнасцю палітычных партый, і жадаю, каб гэты пост разглядалі з навуковага пункту гледжання, а не праз эмацыянальнае «бі і ратуй!». Не трэба заганяць мяне ў лагер русіфікатараў ці беларусізатараў. Але буду ўдзячны за кожнае навуковае ўдакладненне: факты, крыніцы, вывады. Можна накрэмзаць свой каментар да артыкула, а можна даслаць мне на пошту.

Прынцыпова новага гэты пост не мае. Усё істотнае я ўжо напісаў раней. Але хачу дадаць некаторыя новыя факты.

Руская мова Вялікага княства Літоўскага Рускага і Жамойдскага.

Я пісаў аб тым, што мова Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ) называлася рускай, але гэта не значыць, што яна была рускай у сучасным сэнсе гэтага слова, хутчэй за ўсё слова «рускі» азначала «ўсходнеславянскі», а потым паступова замацавалася за афіцыйнай літаратурнай мовай Расіі. Вось доказы, што гэта тэорыя не пустая.

У прадмове да Псалтыра Ф. Скарына напісаў, што пераклаў яго «рускымі словамі», «словенскім языком».




Тэкст прадмовы з Віцебскай бібліятэкі ім. Ф. Скарыны стылізаваны сучасным кірылічным алфавітам (вылучэнне маркерам маё – А. Б.)

У 1696 г. (згодна іншым больш распаўсюджаным дадзеным – ў 1697 г.) агульная канфедэрацыя саслоўяў Рэчы Паспалітай прыняла пастанову поўнасцю спыніць вядзенне справаводства на рускай мове, і поўнасцю перавесці яго на польскую.




Цытаты з факсімільнай кнігі В. Ластоўскага , с 604 і 607

У сувязі з гэтым некалькі заўваг:


  1. Забараніць штосьці ў Рэчы Паспалітай было нерэальна: мясцовая шляхта (дваранства), даволі шырокі пласт насельніцтва гэтай дзяржавы, была сама сабе закон, і калі б нейкі князь накшалт Радзівілаў загадаў усім сваім пісарам пісаць дакументы па-руску, яму б ніхто з польскіх чыноўнікаў і слова б ні казаў. Бо інакш можна і бізуна скаштаваць. Дарэчы справаводства ў некаторых частках Вялікага княства вялося на рускай мове кірыліцай і пасля 1696-97 гг., значыць забарона была хутчэй за ўсё рэкамендацыяй.
  2. Забарона не магла закрануць права кожнага пісьменнага грамадзяніна пісаць як ён хоча. Можна было пісаць па-руску вершы каханай дзяўчыне, весці дзённік, накрэмзаць нязграбнасць на сцяне... Я сам бачу нешта падобнае ў сістэме сучаснай беларускай адукацыі: я магу пісаць па-беларуску ва ўласным блакноце што хачу (таму калі мае студэнты, якім я выкладаю англійскую, жадаюць даведацца пра свае пакаранні за прагулы, яны пытаюцца мяне што такое «красавік» і «дазвол»). Але большасць афіцыйных дакументаў я мушу запаўняць на сучаснай рускай. Часткова гэта звязана з тым, што па-беларуску не ўсе ў краіне добра разумеюць. Тое ж самае магло быць і у Рэчы Паспалітай: польская мова ў справаводстве ўводзілася як агульнанацыянальная, якую разумелі ўсе пісьменныя жыхары краіны.
  3. Забаранілі język ruski. У сучаснай польскай мове руская мова (мова Расіі) будзе język rosyjski, падобным чынам называецца яна і па-ўкраінску (росийска мова), і ў версіі беларускай мовы 1920-30-х гг. («тарашкевіцы») (расейская мова). Справа тут цёмная, але адрозненні паміж język ruski і język rosyjski павінны існаваць.


Калі мая гіпотэза не памылковая, то вышэй азначаныя факты сведчаць, што ў часы суіснавання ВКЛ, Польшчы і Вялікага княства Маскоўскага не было ні беларускай, ні ўкраінскай, ні рускай мовы ў сучасным разуменні. Хутчэй за ўсё не было і моўных стандартаў, якія б забаранялі пісаць пэўным чынам, таму і існавалі пэўныя мясцовыя адрозненні таго, што тады называлі рускай мовай у розных рэгіёнах сучасных Беларусі Расіі і Ўкраіны. А ў часы супрацьстаяння Рэчы Паспалітай з Расіяй ужо фарміравалася сучасная руская мова, на якую перайшла старая назва.

ХІХ ст: беларуская мова ці мясцовыя дыялекты?

Хто чытаў у школе «Пінскую шляхту», аўтарам якой большасць даследчыкаў лічыць Дуніна-Марцінкевіча, можа здзівіцца, што чытаў не арыгінальны твор, а пераклад на сучасную літаратурную беларускую мову. Арыгінальнай мовай з'яўляецца мясцовы палесскі дыялект. (Дарэчы, я быў сведкам таго як украінец размаўляў з беларускай-палешучкай па дамафону, ён казаў па-ўкраінску, яна адказывала на сваім дыялекце, і ён быў упэўнены, што яна ўкраінка. І гэта быў не адзіны выпадак які пераканаў мяне, што мова Палесся бліжэй да ўкраінскай, чым да беларускай.)

«Энеіда навыварат» таксама была напісана на мясцовым дыялекце, а цяпер вывучаецца ў сучасным беларускім перакладзе. Магчыма, я крыху рэзка пісаў пра «Мужыцкую праўду» К. Каліноўскага, што яна напісана не па-беларуску. (Можа я ўспрыняў яе больш як настаўнік мовы, чым як гісторык). Але ніякага беларускага правапісу не існавала ў тыя гады, таму безумоўна кожны аўтар мусіў «плясаць» ад мовы, якую чуў ад мясцовых мужыкоў. Калі думаеце, што я тут «набрахаў», можаце самі даследаваць: матэрыял аб гэтых «пікантных» падрабязнасцях беларускай літаратуры ХІХ ст свабодна дасупны ў Інтэрнеце

Безумоўна гэта быў перыяд, калі зараджаліся сучасныя беларуская і ўкраінская мовы, непадобныя на сённяшнюю рускую. І гэта было відавочна ўсім тады ў ХІХ ст. Аднак большасць дзеячоў культуры і палітыкі, ў тым ліку і многія аўтары, якія пісалі на беларускіх і ўкраінскіх дыялектах, яшчэ не разглядала гэтыя маладыя мовы як нешта сур'ёзнае і перспектыўнае. Таму па-беларуску пісалі пераважна легкія камедыйныя творы, а не шэдэўры сусветнай літаратуры ўзроўня «Гамлета». І мова выглядала як нейкі фальклорны каларыт, забаўнае адхіленне ад літаратурных стандартаў, як моўныя перлы кубанскіх казакоў ці адэсітаў. Гэта былі спробы пісаць «па-мужыцку» -- мовай малапісьменных сялян. Да прызнання беларускай мовы як літаратурнай яшчэ заставаліся дзясяцігоддзі.

Пры гэтым многае пісалася лацінскім алфавітам, а не кірыліцай часоў Ф. Скарыны.


Верш Ф. Багушэвіча «Немец» напісаны лацінскімі літарамі па-беларуску. Мова Багушэвіча падобна на сучасную. Цікава, што словы «рускі» і «расейскі» стаяць як сінонімы ў вершы. Цікава і тое, што ў сучаснай Расіі верш быў бы забаронены па абвінавачванню ў экстрэмізме.

Калі б існавала старабеларуская мова, якая б мела пэўныя правілы граматыкі, правапісу, пэўны слоўнікавы запас, то хіба не магчыма было б на гэтай мове пісаць легкія камедыі і вершы пра паноў і мужыцкую долю? Хіба б Каліноўскі не пісаў на літаратурнай беларускай, калі б такая ўжо існавала? (Але наконт апошняга, хто ведае...)

Яшчэ адзін цікавы факт: беларускую мову, як дыялект рускай, спрабавалі папулярызаваць улады Расійскай Імперыі праз выкладанне ў школе і друк у сярэдзіне ХІХ ст. Часткова гэта рабілася як процівага уплыву польскай культуры. Але гэта – прадмет асобага даследавання.

Беларуская савецкая літаратура.

З аднаго боку, савецкая ўлада многае зрабіла для развіцця літаратуры і навукі шматлікіх народаў СССР, з другога, праводзілася палітыка русіфікацыі,якая сама можа быць прадметам асобнага даследавання.

Беларускай літаратуры не пашанцавала, што яе стваралі пераважна прыкормленыя савецкія пісьменнікі, якія за свае зарплаты (хто не ведае: пісьменнікам у СССР плацілі зарплату за натхненне, не вельмі залежна ад вынікаў) пісалі абсалютна правільныя і сюррэалістычныя кнігі. Але нават у гэтых умовах былі напісаны многія глыбокія і актуальныя творы В. Быкава, І. Мележа, А. Макаёнка.

Для беларускай літаратурнай мовы гэта быў прагрэс, бо вучні ў школе былі вымушаны вучыцца правільна размаўляць і пісаць па-беларуску, незалежна ад свайго жадання. І наяўнасць шматлікіх помнікаў літаратуры замацоўвала ў памяці вучняў стандарты правільнай мовы.

Не магу сказаць, што да савецкай улады нічога не рабілася для развіцця мовы і культуры беларусаў. Але тая справа, якую зрабілі савецкія філолагі і пісьменнікі, дапамагла сучаснай Беларусі мець 2 млн носьбітаў мовы і яшчэ 1 млн тых, хто свабодна ёй валодае.

Галоўнае паўтару яшчэ раз: беларуская мова і так вялікая і магутная, такая ж вялікая і магутная як руская, башкірская, англійская, вянгерская... І няма патрэбы няцягваць за вушы тэорыю аб яе глыбокай старажытнасці і называць рускую мову XV-XVIII ст старабеларускай.

Гістарычная навука амаль кожнага народа мае шэраг брэндаў, якія падаюцца толькі з пэўнага пункту гледжання. Напрыклад, у ЗША Вайна за незалежнасць (1775-1783 гг.) і Грамадзянская вайна (1861-65 гг.) звычайна трактуюцца як рух да большай дэмакратыі і свабоды, але пры гэтым яны былі ў большай ступені барацьбой за ўладу чым грамадскім прагрэсам. Пры гэтым сумленныя амерыканскія гісторыкі не саромеюцца пісаць праўду. Не павінны саромецца і беларускія. Бо гэта як продаж тавараў: ёсць кліенты, якім патрэбна яркая прывабная ўпакоўка, але гэта не значыць што няма тых, хто хоча прачытаць складнікі на прывабнай упакоўцы і купіць не прыгожую казку, а рэальны прадукт, плюсы і мінусы якога дакладна вядомы. І менавіта на спалучэнні прывабнай упакоўкі і апісання складнікаў на ёй і робіцца паспяховы бізнес. Гісторыкам і не толькі ёсць тут над чым паразважаць.

21.05.2013

Должен ли ученый быть атеистом?

"All thinking men are atheists," the major said. "
A Farewell To Arms
Ernest Hemingway
Перевод "Все мыслящие люди - атеисты," - сказал майор (Э.Хемингуэй. Прощай, оружие)


За последние лет 100 атеизм стал господствующей религией ученых разных стран мира. Но означает ли это, что атеизм дает возможность по-научному оценивать предмет исследования?

Безусловно, нет. Атеизм многих ученых - это часть того багажа, который они получают от своих старших товарищей, "научных мам и пап". Причем почти всегда вера в несуществование Бога - это что-то само собой размеющееся, не требующее размышления и доказательств.

Мне доводилось разговаривать о религии и атеизме с разными специалистами ученого мира, и почти всегда мои попытки побудить их доказать несуществование Бога вызывали у них неприятные  чувства, которые хорошо передает диалог главных героев фильма "Титаник", Д. Камерона:
Джек: Ты его любишь? (D'you love him?)
Роза: Что-что? (Pardon me?)
Джек: Ты его любишь? (D'you love him?)
Роза: Думаю, полюблю. Не следует задавать такие вопросы.(I think I would, you shouldn't be asking this)

Цель этого поста -- не перемывать кости ученым, а показать успешную альтернативу научногму атеизму. Один из примеров учебные заведения неотомистской ориентации. Представьте учителя математики, который говорит: "По воле Провидения Господня треугольник АВС равен Треугольнику А1В1С1". Примерно в таком ключе ведется преподавание в таких школах. Но означает ли это, что все доказательства теоремы в таких учебных заведениях сводятся к воле Провидения? Нет. воля Провидения в объяснениях учителя присутствует в виде вводной информации, а доказательства теоремы такие же как и в светских учреждениях образования.

Подобным образом  средневековая арабо-исламская культура привнесла множество инноваций в архитектуру, медицину, химию, алгебру, астрономию без отказа от религии и Бога..

Не следует забывать, что многие выводы современных ученых строятся на достижениях предыдущих поколений исследователей, среди которых были и верующие, и неверующие. Поэтому нельзя утверждать, что вера в Бога мешает объективно изучать явления окружающего мира.

Аналогичные посты:
Старажытныя людзі: каму патрэбна было паказаць іх дурнымі
Старажытныя людзі: дурней ці разумней за нас? Жывапіс і разважанні.
Старажытныя людзі: сям'я, грамадства, дзяржава і рэлігія
Два мира, две науки
Православный атеизм и верующие атеисты

11.05.2013

2 грамадзянскія вайны амерыканскага народа


У 2004 г. я меў магчымасць праслухаць курс лекцый па гісторыі ЗША, які чытаў на англійскай мове прафесар Дональд Узэнхант для студэнтаў і выкладчыкаў філіяла факультэта міжнародных адносін Белдзяжуніверсітэта. Тое, што я ведаў тады з рускамоўных крыніц пра Амерыканскую рэвалюцыю канца 18 ст. і Грамадзянскую вайну ў ЗША 1861-65 гг. было падцверджана падобнай інфармацыяй на англійскай мове. У некалькіх радках можна гэта выказаць наступным чынам: падчас Рэвалюцыі (Вайны за незалежнаць ЗША) жыхары калоній аб'яднана разбілі войскі нямецкіх наёмнікаў брытанскага караля і пазбавіліся ад тыраніі, а падчас Грамадзянскай вайны праціўнікі рабства разбілі рабаўладальніцкую армію Паўднёвай Канфэдэрацыі і ўсе жылі доўга і шчасліва. Але факты не заўсёды поўнасцю супадаюць з тымі ці іншымі трактоўкамі. Я не хачу казаць, што ўсё, што пішуць у падручніках па гэтым двум пытанням -- гэта падман. Наадварот, я прапаную зірнуць на факты аб'ектыўна без жадання асудзіць ці апраўдаць, бо так мусіць рабіць кожны сумленны гісторык.
Гэты агляд не мае мэты ахапіць усе падзеі двух войн: толькі некаторыя, пераважна малавядомыя падзеі, якія можна разглядаць з розных бакоў. Таксама некаторыя рашэнні, якія прызнаны памылковымі, не трэба судзіць надта строга. Калі чалавек ці група людзей прымае рашэнне, яму ці ім цяжка вызначыць якія будуць вынікі. А рашэнні, якія прыймаюць у час палітычнай напруджанасці, могуць быць прадыктаваны больш эмоцыямі, чым розумам. Тым не меньш, аб памылковасці тых ці іншых рашэнняў буду пісаць без дыпламатычнай віціяватасці.
Амерыканская рэвалюцыйная вайна
Калоніі і метраполія: у кожнага свая праўда.
Пасля перамогі ў Сямігадовай (Франка-індзейскай) вайне (1757-1763 гг.) Вялікабрытанія атрымала новыя землі ў Паўночнай Амерыке і новыя праблемы. На новых тэрыторыях жылі французскія каланісты і індзейскія плямёны, якія падчас вайны былі ворагамі брытанскай кароны. Урад Вялікабрытаніі быў вымушаны выдаць загады, якія абмяжоўвалі правы насельніцтва англамоўных калоній на будаўніцтва новых пасяленняў на захопленых тэрыторыях, а таксама ўвесці новыя падаткі і абмежаванні ў 13 англамоўных амерыканскіх калоніях каб папоўніць бюджэт краіны. І атрымалася, што ўсе бонусы атрымалі Брытанская дзяржава, пераможаныя французы і індзейцы, а англійскія каланісты, якія рызыкавалі жыццём у гэтай вайне, павінны былі гэтыя бонусы плаціць. Гэты дысбаланс спрадзіў напруджанасць паміж каланістамі і метраполіяй. Тыя, хто жадаў стварыць незалежную дзяржаву ці групу незалежных дзяржаў на атлантычным узбярэжжы Паўночнай Амерыкі, атрымалі падтрымку розных катэгорый насельніцтва гэтых калоній. Тым не меньш, пасля таго як у Бостане адбылася сутычка брытанскіх вайскоўцаў з мясцовымі жыхарамі ("Бостанская бойка") напруджанне сціхла, і ўмеранныя каланісты здолелі дамовіцца з брытанскім  парламентам аб адмене пэўных эканамічных абмежаванняў у калоніях. Барацьбіты за незалежнасць засталіся адні на некалькі гадоў (1).
Бостанская бойка.
5 сакавіка 1770 года ў Бостане адбылася першая сутычка брытанскіх ваенных з амерыканскімі каланістамі. Нярэдка ўсё падаецца так: змораныя голадам і здзекамі каланісты сталі шпурляць каменні і снежкі ў вайсковы патруль і тыя растралялі мірную акцыю пратэста. Але трэба памятаць, што гэта акцыя пратэста была адначасова і нападам на вайсковы патруль, які мусіў ахоўваць горад ад беспарадкаў. Калі б вайскоўцы пакінулі вуліцу і вярнуліся ў казармы, ці была гарантыя, што "пратэстанты" не пачнуць  рабаваць магазіны, рэзаць сваіх недругаў і гвалціць іх жонак і дачок? Я ўласна ведаю, што такое атрымаць удар каменнем, хіба што траўму ад яго не атрымаў. Але і снежкі -- не проста хуліганская зброя, накшалт яек ці памідораў. Крыху больш за 10 гадоў таму я працаваў школьным настаўнікам, узімку мы з вучнямі "выяснялі адносіны" праз гульню ў снежкі, і, паколькі біліся снежкамі мы жорстка, аднойчы мне нават падбілі вока снежком. У 1899 г. бунтаваўшыя расійскія студэнты паспяхова закідывалі снежкамі, калвалкамі ільда і камянямі паліцыю. Таму снежок -- таксама зброя, якой, як і пяском, можна асляпіць салдата на некаторы час, за які яго можна абяззброіць ці нават забіць.
Камандзір патруля прыняў рашэнне страляць у нападаўшых, і тры бостнацы былі забіты. Безумоўна, тым, хто змагаўся за незалежнасць калоній, смерць нападаўшых была доказам тыраніі брытанскага караля і яго парламента. Але пры ўважлівым разглядзе падзеі, гісторык, як і следчы, можа прыйсці да іншай высновы.
Бостанскае чаяпіцце
Праз некалькі гадоў, калі напруджанне паміж насельніцтвам калоній і ўрадам метраполіі пачало сціхаць, яшчэ адна акцыя пратэсту ў Бостане была падобна шклянке бензіну на тлеючае вуголле. Прапаную разгледзіць яе ўсебакова.
Найбольш папулярнай і эфектыўнай формай пратэсту супраць брытанскай урадавай палітыкі быў байкот англійскіх тавараў у калоніях. Менавіта праз байкот парламент быў вымушаны адмяніць некаторыя непапулярныя меры. Адным з прадметаў "эмбарга" быў чай, які ў той час пілі пераважна заможныя жыхары калоній. Забарона на продаж чаю англійскіх кампаній спарадзіла прыбыльны бізнес па кантрабандзе чаю ў калоніі. Кантрабандысты не толькі добра зараблялі, але і, зразумела, не плацілі падаткаў -- ні калоніям, ні метраполіі. У гэты час урад Вялікабрытаніі дазволіў Ост-Індыйскай кампаніі манапольнае права беспасрэднага імпарту чая ў калоніі Паўночнай Амерыкі. Гэта быў нокаўт чайнай кантрабанды: цены Кампаніі былі ніжэй, а яе тавар легальны (а значыць з гаратыяй якасці).
16 снежня 1773 г. на борт некалькі караблёў Кампаніі ўзыйшлі людзі на чале з Самуэлем Адамсам, аднім з лідараў барацьбы за незалежнасць. Няма адзінай думкі ці з самага пачатку яны планавалі выкідываць легальны чай у мора, ці мірная акцыя пратэсту перайшла запланаваныя межы, але тавар Кампаніі выкінулі ў мора і такім чынам знішчылі. Зразумела, што Кампанія, якая не мела дачынення да палітычнай барацьбы, патрабавала ад урада метраполіі кампенсацыі і пакарання злачынцаў. Тады парламент Вялікабрытаніі прыняў шэраг рэпрэсіўных актаў супраць Бостана (блакада порта), калоніі Масачусэтс і астаніх 12 калоній. Але тут быў зроблен адзін з першых пралікаў: замест асуджэння змагароў за незалежнасць, Масачусэстса і бостанцаў многія жыхары астатніх калоній выступілі супраць рэпрэсіўнай палітыкі. Далёка не ўсе яны прагнулі незалежнасці, але агульная праблема аб'яднала  іх вакол лідараў накшалт Самуэля Адамса. Пачалося фарміраванне ўзброенных атрадаў г.зв. "мінтімэнаў" (каланістаў, гатовых ваяваць літаральна "за хвіліну"). Пры гэтым гучалі і галасы тых, хто шукаў кампрамісу з урадам, а не незалежнасці калоній. Напрыклад, прадстаўнікі рэлігійнай групы квакэраў Філадэльфіі восенню 1774 г. высылалі каралю і парламенту петыцыі з прапановамі мірнага ўрэгулявання (я не чытаў дакумент, але думаю, там былі сур'ёзныя кампрамісныя прапановы, а не агульныя фразы накшалт "джэнтльмены, давайце жыць дружна"). І ўрад метраполіі, і самакіраванне калоній праігнаравалі такія прапановы кампрамісу, што можна лічыць чарговым, але не апошнім пралікам (2). Да вайны заставалася меньш чым два гады.
Дарэчы, толькі некаторыя з людзей Адамса былі пераапрануты ў індзейцаў (3). І такая маскіроўка проста не мела сэнсу: чалавек еўрапейскай знешнасці з пер'ямі ў валасах так падобны на індзейца, як Джэкі Чан на Анастасію Валачкову. Хутчэй за ўсё гэта была не маскіроўка, а пачуццё гумару "пратэстантаў". А ўжо ў 19 ст. стала прынята маляваць як каля дзясятка індзейцападобных мужчын кідаюць скрыні з караблёў у мора, а маракі і прадстаўнікі Кампаніі стаяць і нават не спрабуюць спыніць тых, хто ў іх вачах былі проста хуліганамі.
Рэвалюцыя пачынаецца, а браневік не запраўлены.
Рэвалюцыя (альбо вайна за незалежнасць) пачалася, калі 19 красавіка 1775 г. буйны атрад брытанскіх вайскоцаў, які накіроўваўся на знішчэнне склада баяпрыпасаў і зброі амерыканскіх "незаконных узброенных фарміраванняў", сустрэў атрад мінітмэнаў, каля вёскі Лексінгтан недалёка ад Бостана і абстраляў іх. Пасля гэтага мінітмэны ў большай колькасці  зрабілі засаду і перастралялі яшчэ больш вайскоўцаў. Дарэчы брытанская армія, размешчаная ў калоніях, не складалася з цалкам і поўнасцю з гесэнскіх наймітаў, якія размаўлялі толькі на нямецкай і не разумелі мовы насельніцтва калоній. Наадварот, на пачатку рэвалюцыі многія з вайскоўцаў былі англічане ці мясцовыя ўраджэнцы.
10 мая 1775 г. збіраецца Другі Кантынентальны Кангрэс, сход арыстакратыі 13 калоній, якая ўдзельнічала ў мясцовым самакіраванні. 15 мая Кангрэс аб'яўляе вайну Вялікабрытаніі (значыць з 19 красавіка па 15 мая ніякіх значных сутычак паміж каланістамі і каралеўскай арміяй не абдылося?). 4 ліпеня 1775 г. Другі Кантынентальны Кангрэс прыняў Дэкларацыю незалежнасці, якая абвяшчала аб аддзяленні іх ад метраполіі па прычыне тыраніі караля (4). Многія ідэі Дэкларацыі былі бясспрэчна правільнымі. Але ёсць пытаніі па легітымнасці сходу. У калоніях не праводзілі спецыяльны рэферэндум, які б вызначыў пазіцыю большасці насельніцтва. Таму можна сказаць, што і прадстаўнікі каралеўскай улады ў калоніях, і прадстаўнікі Кангрэса дзейнічалі ад імя народа і пры гэтым з народам ні аб чым не раяліся. Тым не меньш, гэта сітуацыя ўласціва і іншым рэгіёнам: абвяшчэнне Беларускай народнай рэспублікі і БССР і скасаванне СССР праводзілася палітычна актыўнай меньшасцю, а большасць альбо пост-фактум вітала гэтыя змены, альбо абыякава ставілася да іх, альбо журылася, але на вілы "прадстаўнікоў народа" не падняла.
У гісторыі 2-га Кангрэса цікава іншае: Петыцыя аліўкавай галінкі прынятая 5 ліпеня 1775 г (5). Калі дэлегаты Кангрэса ставілі свае подпісы пад Дэкларацыяй незалежнасці, першы з іх Джон Хэнкок напісаў свае імя і прозвішча вялікімі літарамі, каб кароль мог яго прачытаць без акуляраў. Іншыя дэлегаты таксама былі настоены па-баявому, бо разумелі, што могуць скончыць жыццё на эшафоце. Але Петыцыя аліўкавай галінкі -- гэта поўная супрацьлегласць Дэкларацыі незалежнасці. Дэлегаты Кангрэса  (праўда не ўсе) прасілі міра з каралём, называлі сябе яго вернападданымі, і ніякай думкі аб незалежнасці больш не было. Пры гэтым армія Паўночнаамерыканскіх Злучаных штатаў (ПАЗШ) на чале з Дж. Вашынгтонам ужо пралівала кроў за ідэі незалежнасці. Кароль зрабіў чарговую памылку: праігнараваў Петыцыю.
Кангрэс не быў маналітам. Там панавалі розныя супярэчлівыя думкі. Нават Дэкларацыя незалежнасці не акрэслівала паўнамоцтваў новай дзяржавы, так што не было вядома ці будзе гэта фэдэрацыя, ці саюз незалежных дзяржаў (дарэчы англійскае слова state азначае і штат (частка краіны), і дзяржаву). Але калі спачатку ад імя рэвалюцыйнага ўрада абвяшчаецца вайна за незалежнасць, а потым некаторыя прадстаўнікі гэтага ўрада выражаюць гатоўнасць цалаваць ручкі каралю, супраць прафесіянальнай арміі якога адправілі неабстрэляных апаўчэнцаў, то маральны дух апошніх ад гэтага не ўзрасце.
Лаялісты робяць вайну за незалежнасць грамадзянскай.
Некаторыя даследчыкі лічаць, што каля 500 000 белых жыхароў 13 калоній былі супраць незалежнасці ад Брытаніі, а гэта каля 20% ад усяго белага насельніцтва. Акрамя белых за Карону, ваявалі індзейцы і чорныя вольнаадпушчанікі. У гэтай сувязі яшчэ адна памылка брытанскай адміністрацыі: некаторыя губернатары абяцалі волю ўсім чорным рабам Поўдня, якія пойдуць служыць у брытанскую армію, і гэтым яны адштурхнулі ад сябе буйных землеўладароў, а тыя ў сваёй большасці падтрымлівалі караля, а не Рэвалюцыю (6). Апаўчэнне амерыканскіх лаялістаў, змагаўшыхся за караля налічвала 19 000 чал. Так рэвалюцыя перайшла неўзабаве ў грамадзянскую вайну.
Ваенная перавага была ў большай ступені на баку Брытаніі: салдаты, і англійскія, і гесэнская, былі добра навучаны ваяваць, а армія Злучаных Штатаў складалася пераважна з апаўчэння "мінітмэнаў". Думаеце, індзецы былі лёгкай здабычай арміі каланістаў? Дарэмна. Па-першае, яны ўжо свабодна карысталіся агнястрэльнай зброяй і палілі з стрэльбаў ня горш за белых аднапалчан. Па-другое, індзейцы добра валодалі тактыкай партызанскай вайны і ведалі мясцоваць падчас лепш за белых. Армія Вашынгтона перамагала больш моцнага ворага раптоўнымі нападамі. Але да 1778 г., калі Францыя пачала актыўна дапамагаць амерыканскім рэвалюцыянерам, Рэвалюцыя магла скончыцца паражэннем.
Не мелі падтрымкі салдаты Вашынгтона і ў фермераў. Фермеры ахвотна прадавалі сельскагаспадарчыя вырабы брытанцам за золата і срэбра, але не жадалі нічога прадаваць барацьбітам за незалежнасць, якія спрабавалі плаціць папяровымі доларамі. І тут не столькі лаяльнасць каралю сколькі карысць, бо ў песні пяецца "спачатку думай пра Радзіму, потым пра сябе", а звычайны чалавек робіць наадварот. І да таго ж гэта была вайна не супраць знешняга ворага, а паміж рознымі палітычнымі групамі ў адной краіне.
Тое, што гэта вайна была грамадзянскай можна даказаць яшчэ аднім фактам: Бенджамін Франклін быў дыпламатычным прадстаўніком урада  ПАЗШ (потым прэзідэнтам ЗША), а яго сын Уільям -- лаялістам. Не думаю, што яны палілі з пісталетаў адзін у аднаго, але іх дарогі разышліся. А колькі было такіх выпадкаў мне невядома. Вядома толькі, што ў Паўднёвай і Паўночнай Каралінах баі паміж мясцовымі рэвалюцыянерамі і лаялістамі былі найбольш жорсткімі, бо і тых, і другіх было дастаткова.
Трэба прызнаць, вайна за незалежнасць была джэнтльменскай. Вышэйазначаных фермераў не рабавалі. Такіх выпадкаў я не ведаю. Амерыканцы ішлі ў апаўчэнне лаялістаў і апаўчэнне арміі Вашынгтона дабраахвотна, а не праз мабілізацыю. Гэта дало магчымасць усім, хто жадаў, застацца ўбаку ад удзелу ў вайне. Такой магчымасцю акрамя шырокай праслойкі апалітычных гандляроў і фермераў скарысталіся і розныя рэлігійныя меньшасці, якія лічылі насілле грахом, напрыклад квакеры.
Пасля заключэння мірнага пагаднення ў Парыжы, якое прызнавала ЗША ў межах паміж Іспанскай Фларыдай, р. Місісіпі і Канадай, каля 100 000 лаялістаў пакінулі краіну і перасяліліся ў Канаду і на Багамы. І далёка не заўсёды гэта быў пратэст. Нярэдка лаялісты ўходзілі па прычыне выгнання, рабавання і канфіскацыі маёмасці. Цікавая арыфметыка: на аднаго апаўчэнца (19 000) прыходзілася па чатыры не ваяваўшых лаяліста, а калі падлічыць, што тысячы лаялістаў загінулі ў баях з арміямі Злучаных Штатаў і Францыі, то колькасць "недабранадзейных" грамадзян, якіх пацярпелі ад рэквізіцый і выгнання толькі ўзрастае. Праўда Парыжскае пагадненне ўключала ўмову недапушчальнасці такіх рэпрэсій, і некаторым нашчадкам выгнаннікаў вярнулі канфіскаваныя маёнткі альбо заплацілі кампенсацыю (7).
Альтэрнатыўная гісторыя ЗША
Як бачым, Рэвалюцыі ў 13 калоніях магло і не быць. Калі б на месцы Георга ІІІ стаяў больш разважлілвы чалавек, Рэвалюцыю маглі б падавіць класічнай камбінацыяй бізуна і перніка. Рэвалюцыя не выстаяла б (нават сталіцу ПАЗШ Філадэльфію адбілі ў Кангрэса брытанскія войскі ў 1777 г.), калі б Францыя не пачала актыўна дапамагаць амерыканцам, а потым і адправіла дэсант на кантынент. А яшчэ Іспанія пачала вайну з Фларыду, а яшчэ Вялікабрытанія аб'явіла вайну Галандыі за гандль з амерыканскімі калоніямі...
Калі б Рэвалюцыі не было ці яна б не перамагла ЗША б не стала сверхмагутнай дзяржавай. Магчыма, аддзяленне ад Вялікабрытаніі адбылося б мірна, як  у выпадку суседняй Канады. 13 калоній альбо існавалі б як самастойныя дзяржавы, альбо як фэдэрацыя. Па ўзроўню прамысловага развіцця, магутнасці арміі і колькасці насельніцтва былыя калоніі былі б падобны Аргенціне ці Іспаніі. Рабства ўсё роўна адмянілі б, але без грамадзянскай вайны і прыкладна ў канцы ХІХ ст. Вынаходніцтвы Эдысана, Бэла, Гейтса знайшлі б сваю славу ў Еўропе. А ў др. пал. ХХ ст пачалася б эміграцыя з 13 былых калоній ў Еўропу, пераважна ў Вялікабрытанію.
Грамадзянская вайна 1861-65 гг.
Чаму пачалася вайна?
Трэба прызнаць, што раскол ЗША на Фэдэрацыю (Поўнач) і Канфэдэрацыю (Поўдзень) быў непазбежным. "Адна краіна -дзве сістэмы" -- гэта ўтопія, бо людзі пабягуць адтуль, дзе горш, туды , дзе лепш. У Кітаі "дзве сістэмы" існуюць толькі на паперы: фактычна ва ўсім Кітаі будуюць капіталізм пад камуністычнымі сцягамі, але ў Сянані і Аомыні яшчэ ёсць і дэмакратыя, а каб кітайцаў у дэмакратыю не цягнула, "бамбукавы занавес" застаўся і звычайная сям'я з Шанхая не можа паехаць на ўік-энд у Аомынь каб наведаць мясцовыя казіно: пропуск не выдадауць. Падобным чынам рабства ў ЗША было праблемай больш эканамічнай чым маральнай. Рабы беглі на Поўнач, дзе ім трэба было дзесьці жыць і працаваць. А на Поўдні праблема як іх утрымаць і якім занавесам адмежавацца ад Поўначы. Да таго ж з пашырэннем тэрыторыі краіны на усход далучаліся новыя штаты, і ўзнікала пытанне захавання баланса паміж рабаладальніцкімі і свабоднымі штатамі ў Кангрэсе. Даходзіла да перастрэлак: у Канзас  пры яго засяленні хлынулі людзі з Поўдня і Поўначы, кожны з іх імкнуўся перацягнуць штат у адпаведны лагер і пачаліся баі мясцовага значэння з нярэдкімі выпадкамі забойств.
Рух за адмену нявольніцтва ў ЗША -"абаліцыянізм" не трэба ўспрымаць як прамень дэмакратыі ў цёмным царстве. Сярод абаліцыяністаў хапала тых, каму было шкада чорных рабоў як жывёлу, якая працуе на поле замест таго каб жыць у джунглях. (Гэта падобна на тое, як сёння некаторыя змагаюцца супраць вопытаў над жывёламі і лічаць апошніх "братамі меньшымі"). Разуменне таго, што людзі цёмнаскурай расы і індзейцы не з'яўляюцца дзікарамі і роўныя беламу чалавеку па інтэлекту прыйшло ў амерыканскае грамадства прыкладна праз стагоддзе пасля гэтай вайны.  А палітыкам пераважна не было справы да таго, што белы чалавек на Поўдні мог забіць свайго чорнага раба проста так ці згвалціць яго жонку альбо дачку, што нярэдка сем'і нявольнікаў разлучалі каб прадаць іх па-асобку. Галоўная праблема для палітычнага кіраўніцтва Штатаў была магчымасць расколу краіны на дзве ці больш. А гэта, як развод у сям'і: трэба дзяліць сумесна нажытую маёмасць. Да таго ж ад свавольства Вялікабрытаніі, ваенныя караблі якой захоплівалі амерыканскіх грамадзян і прымушалі іх да службы ў каралеўскім флоце, з цяжкасцю адбіліся толькі падчас вайны 1812-1815 гг. (Другая вайна за незалежнасць ЗША). А калі краіна распадзецца на дзве, англічанам будзе іх лягчэй упакорыць па-асобку.
Размовы аб адмене рабства на ўсёй тэррыторыі ЗША прывялі да таго, што частка рабаўладальніцкіх штатаў Поўдня аб'явіла аб  сваім выхадзе з краіны і ўтварэнні Канфэдэрацыі штатаў. Прэзідэнт Злучаных Штатаў А. Лінкальн у адказ аб'явіў іх мяцежнікамі і накіраваў войскі ў некаторыя гарады Поўдня. Войскі былі сустрэты агнём. Пачалася вайна.
Не ведаю, наколькі правільна паступіў Лінкальн з юрыдычнага пункту гледжання. Да гэтага ўжо былі спробы асобных штатаў стаць незалежнымі дзяржавамі. Пры гэтым такія штаты маглі спасылацца на Дэкларацыю незалежнасці і Рэвалюцыю як прэцэдэнт: свайго роду права нацыі на самавызначэнне. Але Дэкларацыя даволі агульна распавядае пра правы асобы і народа, таму спасылацца на яе было бессэнсоўна. Як казаў адзін прадстаўнік пасольства ЗША ў Беларусі ў прамове да студэнтаў БДУ: "Мы не лічым, што сітуацыя ў Косава такая ж як і ў Абхазіі і Паўднёвай Асетыі, таму незалежнасць Косава не можа быць прэцэдэнтам для Абхазіі і Паўднёвай Асетыі".
Чырвонаармейскія атакі Поўначы і Пракламацыя 1863 г.
На першы погляд здаецца, што ў Поўдня не было шансаў: Поўнач быў прамысловым, Поўдзень аграрным, насельніцтва Поўначы ў разы перавышала колькасць белых жыхароў Поўдня, якім яшчэ маглі страляць у спіны паўстаўшыя нявольнікі. Але белае насельніцтва Поўдня ваявала на сваёй зямлі, якую яны ведалі лепш за салдат Поўначы.  Таксама, ўпершыню Прэзідэнт ЗША правёў частковую мабілізацыю з прымусовым прызывам. Такія мерапрыемствы ставяць вырашаць адну задачу разам тых, хто жадаў ваенных прыгод, і тых, хто баяўся іх як хірургічнай аперацыі без наркоза (а тады былі пераважна такія аперацыі), тых, хто жадаў прадзіравіць як мага больш плантатарскіх галоў, і тых, хто лічыў забойства чалавека смяротным грахом. Вось гэты "натоўп" кінулі супраць канфэдэратаў, якія з дзяцінства вучыліся валодаць зброяй і ваяваць. Хто глядзеў экранізацыю "Унесенных ветрам", памятае, як жыхары Поўдня збіраліся на вайну з намерам закідаць фэдэралаў шапкамі. Генералы Лінкальна кідалі войскі ў атакі, падобныя чырвонаармейскім падчас фінскай ці Вялікай Айчыннай вайны. Калі палкі фэдэралаў радзелі іх папаўнялі навабранцамі і ізноў кідалі ў наступленне. Безумоўна, былі таленавітыя вайсковыя рашэнні з абодвух бакоў, але нярэдка армію канфэдэратаў выцісківалі ўглыбь Поўдня. Можа на Поўначы таксама лічылі, што пакуль ўсю іх армію пераб'юць, амерыканскія жаншчыны новых салдат панараджаюць?
Ледзь не забыў: для тых, хто надта даражыў сваім жыццём альбо жыццём чалавека ўвогуле, была афіцыйна дазволеная магчымасць адкупіцца ад службы ў арміі за 300 долараў (тады гадавы заробак чорнарабочага, на сённяшнія грошы гэта некалькі тысяч долараў, на сучасныя беларускія - некалькі дзясяткаў мільёнаў рублёў) (8). Пры гэтым крэдыт падчас вайны атрымаць праблематычна, а нырку тады прадаць было немагчыма. Таму такую магчымасць маглі сабе дазволіць толькі нябедныя людзі.
1 студзеня 1863 г. пачала дзейнічаць Пракламацыя Лінкальна аб адмене нявольніцтва. Але прапаную падумаць як мог дзейнічаць такі дакумент. На пачатку дзеяння Пракламацыі на баку Поўначы ваявалі салдаты з некалькіх рабаўладальніцкіх штатаў, якія не ўваходзілі ў Канфэдэрацыю. Войскі Лінкальна ўжо прасунуліся на Поўдзень і кантралявалі як целыя штаты, так і іх асобныя часткі. Таму не дзіва, што рабства адмянялася... толькі на "мяцежнай" часткі Поўдня, там дзе яшчэ маршыравалі войскі канфэдэратаў. Пры гэтым вызваленне нявольнікаў было, як тлумачыла Пракламацыя адказам на мяцеж і вымушанай мерай. Таксама вольнаадпушчанікам Лінкальн загадваў сумленна працаваць на сваіх гаспадароў за разумную плату і ўстрымлівацца ад насілля (9). Уявіце сабе нейкага дзядзечку Тома, які прыйшоў да свайго гаспадара, а той згубіў сваіх сыноў на вайне і сам рыхтаваўся да апошняга бою за маёнтак, з копіяй такой Пракламацыі і прапановай абмеркаваць, што яны абодва лічуць разумнай аплатай. Добра, калі гаспадар застрэліць такога раба на месцы... Таму Пракламацыя дзейнічала толькі на паперы. Часткова яна пачала дзейнічаць па меры далейшага адступлення канфэдэратаў. Поўнае скасаванне рабства ў ЗША было зроблена 13-й папраўкай да Канстытуцыі (ратыфикавана 6 снежня 1865 г.) (10).
Паўстанне ў Нью-Ёрку і ваеннапалонныя: жорсткасць па-за межамі фронту.
Падчас Грамадзянскай вайны на Поўначы ўзмацнілася расавая нянавісць да былых чорных нявольнікаў. Гэта было звязана з тым, якім коштам давалася кожная перамога над канфэдэратамі. Высакародных энтузіястаў, якія лічылі неабходным вызваліць рабоў заўжды было нямнога ў ЗША. Большасць астатніх грамадзян згаджаліся на адмену рабства пры ўмове, што гэта будзе не за іх кошт. Але цану заплацілі нямалую: і грошамі, і чалавечымі стратамі. Таму не дзіва, што многія лічылі гэтую вайну непатрэбнай. На фоне гэтага ў Нью-Ёрку летам 1863 г.пракацілася хваля пагромаў, падчас якіх забілі некаторых урадавых чыноўнікаў, якія былі адказныя за прызыў у войска, дзясяткі афраамерыканцаў з чорных кварталаў горада (усяго загінула 105 чал.) і разарабавалі некалькі пратэстантскіх церкваў. Пагромы спыніліся толькі калі ў горад увялі некалькі армейскіх франтавых палкоў (11).
Канфэдэраты трымалі ваеннапалонных у спецыяльным лагеры Андэрсанвіль (альбо Самтэр), дзе шмат з іх загінула ад жорсткіх умоваў жыцця і стасунку аховы (12). Стасункі да палонных канфэдэратаў на Поўначы былі не лепш. (Дарэчы гэта быў не апошні выпадак выкарыстання канцлагероў у ЗША супраць людзей, якіх лічылі ворагамі. У 1942 г. больш за 100 000 японцаў, немцаў і італьянцаў, якія жылі ў ЗША, ў тым ліку і грамадзян краіны, адправілі ў спецыяльныя 10 лагероў, як "патэнцыяльна небяспечных чужынцаў" (alien enemies)(13). Частка зняволенных памерла ад цяжкіх жыццёвых умоваў, некаторыя сем'і ніколі не злучыліся ізноў). Таму Грамадзянская вайна ў адрозненні ад вайны за незалежнасць не была джэнтльменскай.
Амаль кожная вайна нясе з сабой марадзёрства, катаванне палонных, рабаўніцтва і забойства мірнага насельніцтва. Сцэна рабаўніцтва горада на Поўдні, ў які вось-вось павінны былі ўвайсці фэдэральныя войскі, апісана эпізодам у экранізацыі "Унесенных ветрам". Больш дакладных і правераных звестак аб такіх ваенных злачынствах не маю, таму пакідаю гэта пытанне адкрытым.
Як нарадзіўся Ку-клукс-клан.
Лінкальн быў вельмі разважлівым палітыкам. Калі Поўнач атрымаў перамогу над Канфэдэрацыяй, прэзідэнт жадаў захаваць за пераможаннымі штатамі самакіраванне і пакараць толькі актыўных удзельнікаў паўстання. Але канфэдэраты зрабілі ўдалы замах на яго жыццё, і, забіўшы яго засталіся на літасць плеяды ўрада ЗША, ў якім панаваў дух помсты. У былой Канфэдэрацыі ўвялі ваеннае кіраванне. На злосць былым рабаўладальнікам чорным жыхарам давалі адміністратыўныя пасады, якія не давалі мясцовым белым арыстакратам. Рабоў надзялялі зямлёй іх былых гаспадароў. Так было на працягу прыкладна 10 гадоў, калі паступова вызвалілі адбываўшых пакаранне канфэдэратаў і вярнулі самакіраванне пераможанным штатам.
Калі сціснуць пружыну, а потым адпусціць яе, яна адскочыць. Такі ж эфект на былых белых гаспадароў мела палітыка пераможцаў. Пасля паражэння асобныя этузіясты з канфэдэратаў працягвалі "махаць кулакамі" -- нападаць на ваенных з Поўначы і вызваленных рабоў. Але Ку-клукс-клан нарадзіўся пазней у адказ на рэпрэсіўную палітыку Поўначы пасля перамогі ў вайне. Калі паўднёвыя штаты "адпусцілі" Ку-клукс-клан пачаў квітнець, а разам з гэтым з'явіліся сегрэгацыя (асобнае пражыванне белых і чорных) самасуд над былымі рабамі і ўсё гэта пакрывалася заканадаўсвтвам штатаў і мясцовымі ўладамі, якія не дапускалі чорных да магчымасці выстаўляць кандыдатуру на выбары ў самакіраванне штатаў праз маёмасны цэнз ці па прычыне малаадукаванасці былых нявольнікаў. Сітуацыю канчаткова пераламілі толькі ў 1940-60 гг.
Альтэрнатыва вайны
Магу паўтарыцца: мірнае суіснаванне рабаўладальніцкага ладу з капіталізмам не магло цягнуцца вечна ў ЗША. Адзінай альтэрнатывай мог быць распад дзяржавы на дзве без вайны, забраўшай каля паўмільёна жыццяў. Тым не меньш, Поўдзень і Поўнач маглі б быць у стане "халоднай вайны": эканамічная канкурэнцыя, жалезны занавес на мяжы, магчымыя пагранічныя канфлікты. Поўдзень застаўся б аграрнай дзяржавай, а Поўнач паступова стаў прамысловай.  Абедзве краіны ніколі б не дасягнулі росквіту і магутнасці сучасных ЗША, але Поўнач мог стаць рэгіянальнай дзяржавай, якая б мела ўплыў на паздеі ў іншых краінах Амерыканскага кантынента. Рабства было б скасавана ў Канфэдэрацыі прыкладна на мяжы 19-20 стагоддзяў, калі б стала зразумелай фатальная залежнасць эканомікі Поўдня ад рабскай сельскагаспадарчай працы і калі б з'явілася істотная патрэба іскаць альтэрнатывы. Але аб'яднанне з ЗША ўжо стала б малаверагодным: дзве краіны сталі б надта рознымі для гэтага.
Зноскі
(1) An Outline of American History. Published by US Information Agency, p.66
(2) An Outline of American History, p.70
(3) Young, Shoemaker, 183-185 цыт. па: "Boston Tea Party" at "Wikipedia" Access mode: http://en.wikipedia.org/wiki/Boston_Tea_Party Access date: May 11, 2013
(4) Тэкст Дэкларацыі ў беларускім перакладзе даступны на сайце Historiapure. Рэжым доступу: http://historiapure.narod.ru/index/0-17 Дата доступу 11.05.2013
(5) Тэкст Пэтыцыі даступны на англійскай мове па спасылцы: http://www.learner.org/workshops/primarysources/revolution/docs/olive.html Дата доступу 11.05.2013
(6) Так у лістападзе 1775 г. лорд Данмор, губернатар Вірджыніі, прапанаваў свабоду кожнаму чорнаму нявольніку, які будзе служыць у арміі Вялікабрытаніі. Гл.: An Outline of American History, p.72
(7) An Outline of American History, p.79
(8) An Outline of American History, р. 177
(9) Тэкст Пракламацыі ў беларускім перакладзе даступны на сайце Historiapure. Рэжым доступу: http://historiapure.narod.ru/index/0-10 Дата доступу 11.05.2013
(10) Тэкст 13-й папраўкі да Канстытуцыі ЗША апублікаваны ў артыкулу "Трынаццатая папраўка да Канстытуцыі ЗША" на сайце "Вікіпедыя" Рэжым доступу: http://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%80%D1%8B%D0%BD%D0%B0%D1%86%D1%86%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D0%B0%D0%BF%D1%80%D0%B0%D1%9E%D0%BA%D0%B0_%D0%B4%D0%B0_%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D1%81%D1%82%D1%8B%D1%82%D1%83%D1%86%D1%8B%D1%96_%D0%97%D0%A8%D0%90 Дата доступу: 11.05.2013. Тэкст усіх паправак да Канстытуцыі ЗША ў беларускім перакладзе даступны на сайце Historiapure. Рэжым доступу: http://historiapure.narod.ru/index/0-27 Дата доступу 11.05.2013
(11) An Outline of American History, р. 177
(12) Статья "Андерсонвилль" на сайте "Википедия". Режим доступа: http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%BE%D0%BD%D0%B2%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D1%8C Дата доступа 11.05.2013
(13) Тэкст адпаведных дакументаў ў беларускім перакладзе даступны на сайце Historiapure. Рэжым доступу: http://historiapure.narod.ru/index/0-11 Дата доступу 11.05.2013

08.05.2013

Малоизвестные факты из русского Православия

Предлагаю читателям блога ознакомиться с обширной цитатой из творчества А. П. Чехова (рубеж 19-20 вв). Этот отрывок свидетельствует о некуоторых малоизвестных фактах из истории Русской Православной церкви. С одной стороны он показывает, что не все священники соответствуют образу анектодного жадного попа, с другой показывают, что не все в Церки времен заката Российской империи держалось на благородном энтузиазме. С моей стороны без комментариев. Я не православный, и судить православных не желаю. Но как историк желаю чтобы было меньше "белых пятен".

Чтобы хоть чем-нибудь сгладить неловкость своего молчания и скрыть борьбу, происходившую в нем, свя­щенник начал принужденно улыбаться, и эта улыбка, долгая, вымученная сквозь пот и краску лица, не вя­завшаяся с неподвижным взглядом серо-голубых глаз, заставила Кунина отвернуться. Ему стало противно.
- Извините, батюшка, мне нужно ехать ... - ска­зал он.
Отец Яков встрепенулся, как сонный человек, кото­рого ударили, и, не переставая улыбаться. начал в сму­щении запахивать полы своей рясы. При всем отвраще­нии к этому человеку Кунину вдруг стало-жаль его, и он захотел смягчить свою жестокость.
- Прошу, батюшка, в другой раз ... - сказал он,­а на прощанье у меня к вам будет просьба ... Тут как­то я вдохновился, знаете, и написал две проповеди ... Отдаю на ваше рассмотрение ... Коли сгодятся, прочтите.
- Хорошо-с ... - сказал отец Яков, покрывая ла­донью лежавшие на столе проповеди Кунина.- Я возь­му-с ...
Постояв немного, помявшись и все еще запахивая ряску, он вдруг перестал принужденно улыбаться и ре­шительно поднял голову.
- Павел Михайлович,- сказал он, видимо стараясь говорить громко и явственно.
- Что прикажете ?
- Я слышал, что вы изволили тово ... рассчитать
своего писаря и ... и ищете теперь нового ...
- Да ... А вы имеете порекомендовать кого-нибудь?
- Я, видите ли ... я ... Не можете ли вы отдать это
должность ... мне? .
- Да разве вы бросаете священство? - изумился Кунин.
- Нет, нет,- быстро проговорил отец Яков, пn му-то бледнея и дрожа всем телом.- Боже меня сохра ни! Ежели сомневаетесь, то не нужно, не нужно. Я Bt'_ это как бы между делом ... чтоб дивиденды свои уве. ­чить ... Не нужно, не беспокойтесь!
- Гм ... дивиденды ... Но ведь я плачу писарю то ко двадцать рублей в месяц!
- Господи, да я и десять взял бы! - прошt ­отец Яков оглядываясь.- И десяти довольно! Вы . изумляетесь, и все изумляются. Жадный поп, а.
158
куда он деньги девает? Я и сам это чувствую, что жадный ... и казню себя, осуждаю ... людям в глаза гля­деть совестно... Вам. Павел Михайлович. я по сове­с'Ги ... при вожу истинного бога в свидетели ...
Отец Яков перевел дух и продолжал:
- Приготовил я вам дорогой целую исповедь, но ... все забыл. не подберу теперь слов. Я получаю в год с прихода сто пятьдесят рублей. и все ... удивляются. куда я эти деньги деваю... Но я вам все по совести объясню ... Сорок рублей в год я за брата Петра в ду­ховное училище взношу. Он там на всем готовом. но бумага и перья мои ...
- Ах. верю, верю! Ну. к чему все это? - замахал рукой Кунин, чувствуя страшную тяжесть от этой от­кровенности гостя и не зная. куда деваться от слезливо­го блеска его г лаз
- Потом-с. я еще в консисторию за место свое не все еще выплатил. За место с меня двести рублей по­ложили, чтоб я по десяти в месяц выплачивал ... Суди­те же теперь. что остается? А ведь, кроме того. я дол­жен выдавать отцу Авраамию, по крайней мере. хоть по три рубля в месяц!
- Какому отцу Авраамию?
- Отцу Авраамию. что до меня в Синькове свя-
щенником был. Его лишили места за ... слабость, а ведь он в Синькове и теперь живет! Куда ему деваться? Кто его кормить станет? Хоть он и стар, но ведь ему и угол. и хлеба, и одежду надо! Не могу я допустить, чтоб он, при своем сане. пошел милостыню просить! Мне ведь грех будет. ежели что! Мне грех! Он ... всем задолжал. а ведь мне грех, что я за него не плачу.
Отец Яков рванулся с места и, безумно глядя на пол, зашагал из угла в угол.
- Боже мой! Боже мой! - забормотал он, то под­нимая руки, то опуская.- Спаси нас, господи. и поми­луй! И зачем было такой сан на себя принимать. еже­ли ты маловер и сил у тебя нет? Нет конца моему отчаянию! Спаси. царица небесная.
- успокойтесь, батюшка! - сказал Кунин.
- Замучил голод, Павел Михайлович! - продол-
жал отец Яков.- Извините великодушно. но нет уже сил моих ... Я знаю, попроси я, поклонись. И всякий
159
поможет, но... не могу! Совестно мне! Как я стану у мужиков просить? Вы служите тут и сами видите ... Какая рука подымется просить у нищего? А просить У кого побогаче, у помещиков, не могу! Гордость! Со­вестно!
Отец Яков махнул рукой и нервно зачесал обеими руками голову.
- Совестно! Боже, как совестно! Не могу, гордец, чтоб люди мою бедность видели. Когда вы меня посе­тили, то ведь чаю вовсе не было, Павел Михайлович! Ни соринки его не было, а недь открыться перед вами гордость помешала! Стыжусь своей одежды, вот этих латок... Риз своих стыжусь, голода... А прилична ли гордость священнику?
Отец Яков останови.\СЯ посреди кабинета и, С.\овно не замечая присутствия Кунина, стал рассуждать с са­мим собой.
- Ну, положим, я снесу и голод, и срам, но ведь у меня, господи, еще попадья есть! Ведь я ее из хоро­шего дома взял! Она белоручка и нежная, привык.\а и к чаю, и к белой булке, и к простыням ... Она у ро­дителей на фортепьянах играла ... Молодая, еще и двад­цати лет нет ... Хочется небось и нарядиться, и поша­лить, и в гости съездить ... А она у меня ... хуже кухар­ки всякой, стыдно на улицу показать. Боже мой, боже мой! Только и утехи у нее, что принесу из гостей яб· лочек или какой кренделечек ...
Отец Яков опять обеими руками зачесал голову.
- И выходит у нас не любовь, а жалость ... Не мо­гу видеть ее без сострадания! И что оно такое, госпо­ди, делается на свете. Такое делается, что если в газе­ты написать, то не поверят люди ... И когда всему это­му конец будет!
- Полноте, батюшка! - почти крикнул Кунин. пу­гаясь его тона.- Зачем так мрачно смотреть на жизнь?
- Извините великодушно, Павел МихаЙлович ... ­забормотал отец Яков, как пьяныЙ.- Извините, все это ... пустое, и вы не обращайте внимания ... А только я себя виню и буду винить ... Буду!
Отец Яков оглянулся и зашептал:
- Как-то рано утром иду я из Синькова в Лучко­во; гляжу, а на берегу стоит какая-то женщина и что­то делает ... Подхожу ближе и глазам своим не верю ...
J60
Ужас! Сидит жена доктора, Ивана Сергеича, и белье полощет ... Докторша, в институте кончила! Значит, чтоб люди не видели, норовила пораньше встать и за версту от деревни уйти ... Неодолимая гордость! Как увидала, что я около нее и бедность ее заметил, покраснела вся ... Я оторопел, испугался, подбежал к ней, хочу помочь ей, а она белье от меня прячет, боится, чтоб я ее рваных сорочек не увидел ...
- Все это как-то даже невероятно ... - сказал Ку­нин, садясь и почти с ужасом глядя на бледное лицо отца Якова.
_ Именно невероятно! Никогда, Павел Михайло­вич, этого не было, чтоб докторши на реке белье поло­скали! Ни в каких странах этого нет! Мне бы, как па­стырю и отцу духовному, не допускать бы ее до этого, но что я могу сделать? Что? Сам же еще норовлю у ее мужа даром лечиться! Верно вы изволили опреде­лить, что все это невероятно! Г лазам не верится! Во время обедни, знаете, выглянешь из алтаря, да как уви­дишь свою публику, голодного Авраамия и попадью, да как вспомнишь про докторшу, как у нее от холодной воды руки посинели, то, верите ли, забудешься и стоишь, как дурак, в бесчувствии, пока пономарь не окликнет ... Ужас!
Отец Яков опять заходил.
_ Господи Иисусе! - замахал он руками.- Святые угодники! И служить даже не могу ... Вы вот про шко­лу мне говорите, а я, как истукан, ничего не понимаю и только об еде думаю... Даже перед престолом ... Впрочем ... что же это я? - спохватился OTe~ Яков.­Вам уезжать нужно. Простите-с, я ведь это так ... изви­ните ...
Кунин молча пожал руку отца Якова, проводил его до передней и, вернувшись в свой кабинет, остановился перед окном. Он видел, как отец Яков вышел из дому, нахлобучил на голову свою широкополую ржавую шляпу и тихо, понурив голову, точно стыдясь своей от­кровенности, пошел по дороге.
«А его лошади не видн6»,- подумал Кунин. Помыслить, что священник все эти дни ходил к не­му пешком, Кунин боялся: до Синькова было семь-во­семь верст, а грязь на дороге стояла невылазная.
161
А. П. Чехов Кошмар //Собр соч в 12 томах. т. 4. М.:Правда, 1985 с. 158-161

См. также
Малавядомыя факты з гісторыі Беларускай Праваслаўнай царквы

Избранное сообщение

10 лет писанины

Когда 16 февраля 2013 года я запостил тут одну свою научную заметку , я еще не вполне представлял как дальше буду использовать этот ресурс. ...