Опальный перевод

В этом месяце Россия побила еще один антирекорд, о котором есть, что написать. Исторический антирекорд. 17 августа 2017 года городской суд Выборга признал один из переводов Библии, "Священное Писание - Перевод нового мира" экстремистской брошюрой.

Пикантность ситуации не только в том, что это удар по имиджу современного европейского государства, претендующего называться демократическим и светским, и, в то же время, подчеркивающим важность христианских традиций в основе своей культуры. Дело в том, что поправка к закону РФ об экстремизме запрещает признавать Библию, ее содержание и цитаты из нее экстремистским материалом. Получается не только решение в духе Средневековья, но и нарушение законов страны теми, кто обязан следить за их исполнением.

Сразу оговорюсь, что решение суда еще не вступило в силу и может быть обжаловано. Также подчеркну, что оно не затрагивает прав тех, кто проживает за пределами России. Однако сама попытка запретить то, что запрету не подлежит представляет особый интерес и для историков, и для юристов.

Основная причина написать о переводе Библии, запрещенном, как экстремистская брошюра, в том, что основные СМИ России подали эту новость именно как запрет брошюры (а запрещенных брошюр в Федеральном списке экстремистских материалов РФ сотни: одной больше, одной меньше). А мне как раз хорошо известно это издание и я могу легко доказать, что это именно перевод Библии. В виде книги у меня есть его версия на трех языках, которые я понимаю: английском, французском и русском. Помимо этого, в моей личной библиотеке есть Русский Синодальный перевод, Перевод архимандрита Макария (рус.), Библия короля Якова (англ.), перевод Василя Сёмухи (белорус.) и перевод Владислава Чернявского (белорус.). Наконец, я часто бываю на сайтах bibleonline.ru и knihi.com, где есть интересные подборки переводов Библии на разных языках. Иными словами, мне есть с чем сравнить опальный перевод, объявленный экстремистской брошюрой. И хотя я не религиовед, я могу предметно рассуждать о книге, к которой часто обращаюсь, сравнивая различные варианты ее перевода.

"Священное Писание - Перевод нового мира": Библия, цитатник или брошюра?

Хочу сразу перейти к главной мысли своего изложения. Таможня и прокуратура, добивавшиеся запрета Библии в суде Выборга, исходили из того, что "Священное Писание - перевод Нового мира" является не Библией, а экстремистской брошюрой. Но назвать брошюрой издание в 1794 страницы - это очень большое преувеличение. Эксперты стороны обвинения применяли также слово "цитатник" в отношении этого издания. Поэтому есть смысл показать как выглядит это издание на самом деле. Чтобы читатели могли убедиться, что я говорю именно о предмете судебного спора, я привожу все материалы из этой публикации на изображениях, экспортированных из его версии в PDF. Выделение маркером слов или фраз - мое. Все другие переводы я буду давать в текстовом варианте, которые, за исключением перевода архимандрита Макария, взяты с сайта bibleonline.ru, чтобы не перегрузить статью обилием скринштов и иллюстаций. Любой желающий может достать все эти переводы Библии в книжном формате в хорошей библиотеке и проделать ту же сравнительную работу, что и я.

Итак, в предисловии четко говорится, что это перевод Библии, а не что-то иное. И объясняется почему переводчики отказались от использовании фраз "Ветхий завет" и "Новый завет" в оглавлении книг (это тоже было одним из аргументов обвинения).

Сравниваем переводы.

Часто слышал критику этого перевода в плане его несоответствия общепринятым стандартам. Другими словами: это перевод Библии, но неправильный, поэтому не страшно, что запретили - вот суть аргументов, которые я слышал или читал в разных вариациях. Чтобы не быть голословными, пройдемся по нескольким переводам и сравним, то что оспаривалось в суде.

Иегова или Господь?

Синодальный перевод: Вот происхождение неба и земли, при сотворении их, в то время, когда Господь Бог создал землю и небо.

Перевод архимандрита Макария: Сии суть порождения небес и земли, при сотворении их в то время, когда Иегова Бог создал землю и небеса.

Огиенко (украин): Це ось походження неба й землі, коли створено їх, у дні, як Господь Бог создав небо та землю.

Популярный франц. перевод (название на сайте bibleonline.ru не дано): Voici les origines des cieux et de la terre, quand ils furent créés. Lorsque l'Éternel Dieu fit une terre et des cieux.

Популярный испан. перевод (название на сайте bibleonline.ru не дано): Estos son los orígenes de los cielos y de la tierra cuando fueron creados, el día que Jehová Dios hizo la tierra y los cielos.

Библия короля Якова: These are the generations of the heavens and of the earth when they were created, in the day that the LORD God made the earth and the heavens.

Как видим, разные переводчики по-разному передали четыре еврейские буквы имени Бога: Новый мир, Макарий и испанцы - Иегова, Синодальный, Огиенко и король Яков - Господь, а французы - Вечный Бог. Берем еще пример.

Синодальный перевод: Уповайте на Господа вовеки, ибо Господь Бог есть твердыня вечная.

Перевод архимандрита Макария: Надейтесь на Иегову во веки ибо: Иегова есть твердыня вечная.

Огиенко (украин): Надійтеся завжди на Господа, бо в Господі, в Господі вічна твердиня!

Популярный франц. перевод: Confiez-vous en l'Éternel à perpétuité, Car l'Éternel, l'Éternel est le rocher des siècles.

Популярный испан. перевод: Confiad en Jehová perpetuamente, porque en Jehová el Señor está la fortaleza de los siglos.

Библия короля Якова: Trust ye in the LORD for ever: for in the LORD JEHOVAH is everlasting strength.

Синодальный перевод: Всего кругом восемнадцать тысяч. А имя городу с того дня будет: «Господь там».

Перевод архимандрита Макария: Всего кругом восемнадцать тысяч. А имя граду с того дня будет: Иегова там».

Огиенко (украин): Навколо вісімнадцять тисяч. А ім'я міста з того дня: Тут Господь.

Популярный франц. перевод: Circuit: dix-huit mille cannes. Et, dès ce jour, le nom de la ville sera: l'Éternel est ici.

Популярный испан. перевод: En derredor tendrá dieciocho mil cañas. Y el nombre de la ciudad desde aquel día será Jehová-sama “Jehová allí”.

Библия короля Якова: These are the generations of the heavens and of the earth when they were created, in the day that the LORD God made the earth and the heavens.

Синодальный перевод: А Господь есть Бог Саваоф; Сущий (Иегова) — имя Его.

Перевод архимандрита Макария: Иегова воинств; имя Его - Иегова. (у Макария это стих 6)

Огиенко (украин): А Господь Бог Саваот, Його Ймення Господь. (стих 6)

Популярный франц. перевод: L'Éternel est le Dieu des armées; Son nom est l'Éternel. (стих 6)

Популярный испан. перевод: Mas Jehová es Dios de los ejércitos; Jehová es su nombre.

Библия короля Якова: Even the LORD God of hosts; the LORD is his memorial.

Как мы видим, один из основных аргументов против этого перевода - использование имени "Иегова" вместо традиционного обращения к Богу "Господь" - не более, чем предпочтение определенного круга читателей. В разных переводах, включая такие популярные, как Синодальный и Библия короля Якова, использование вариантов "Господь" и "Иегова" совершенно не совпадает, если сравнить внимательно. Переводчики не следовали какой-то общемировой традиции, а ставили один из вариантов, как считали нужным. В связи с этим использование имени Бога (в форме "Иегова", "Ягве" или "Яхве" вместо титула Господь там, где стоит слово означающее именно это имя, это, на мой взгляд, более последовательный подход.

Учение о Троице

Большинство направлений христианства исповедуют учение о Троице. История этого учения выходит за рамки этой статьи. Здесь хотелось бы вспомнить об этом в связи с тем, что эксперты обвинения заявляли, что отсутствие мыслей в поддержку учения о Троице - одна из причин признать "Священное Писание" не Библией, а цитатником/брошюрой. Чтобы не перегружать читателя сравнениями, рассмотрю только один пример.

Синодальный перевод: Христу глава — Бог.
Церковнославянский перевод: глава же Христу, Бог.
Макарий не переводил Новый Завет, поэтому цитата из него не приводится.
Огиенко: голова ж Христові Бог

Популярный франц. перевод: et que Dieu est le chef de Christ.

Популярный испан. перевод: y Dios la cabeza de Cristo.

Библия короля Якова: the head of Christ is God..

В различных переводах Библии примерно одинаково выражена мысль о неравенстве Отца и Сына (все формулировки учения о Троице подразумевают их равенство), а это значит, что запретить как опасную брошюру можно практически любой перевод включая богослужебный перевод Русской Православной церкви - церковнославянский, который, к сожалению доступен мне только в рамках Нового Завета на сайте bibleonline.

Вставка слов: переводческий прием или вольность?

Любой перевод Библии, кроме подстрочников, можно критиковать за наличие слов вставки: слов, которых не было в оригинале, но которые появляются в переведенном тексте. Перевод нового мира - не исключение. Не исключение и Синодальный перевод Библии.

Однако вставка слова, подразумеваемого в языке перевода по смыслу - это обычный переводческий прием "дополнение". Вот пример из учебника: В.С. Слепович. Курс перевода (английский-русский язык). Мн.: "ТетраСистемс", 2001, с. 80: фраза "125 passengers and 5 crew - 125 пассажиров и 5 членов экипажа", как пример такого переводческого приема (в исходном языке нет слова "члены", курсив автора учебника).

Поэтому вставка слова, которое подразумевается или может подразумеваться смыслом текста - это не нарушение правил перевода, а их соблюдение. И утверждение "в этом переводе есть добавленные в текст слова" - это такой же трюк на несведущего, как реклама растительного масла, которое не содержит холестерин (животный жир).

Польза от перевода.

Лично мне этот перевод нравится тем, что его удобно читать с детьми. Я сам могу без труда читать и Библию короля Якова, и церковнославянский вариант. За последние лет пятнадцать я придерживался цели читать Библию каждый день с расчетом прочитать ее целиком за год. При этом читал в разных переводах и придерживался разных планов чтения: не только обычная последовательность книг от Бытия до Откровения, но и различные варианты чтения книг в хронологическом порядке их написания или в порядке развития описанных там событий. Это я пишу не в смысле похвастаться. Просто поясняю нужную, на мой взгляд, подробность. При этом, я редко когда пишу научные статьи именно на тему Библии или религии: есть много других людей которые пишут об этом лучше, но которые не пишут о том, о чем пишу я. А в этом году я стал читать Библию с младшим сыном (4 года). Старший сын (8 лет) слушает или читает Библию сам уже по второму кругу. Наша общая с ними цель: стараться прочитать одну главу минимум, но каждый день. Бывает, что не получается, но это цель. И именно перевод Нового мира оказался самым оптимальным вариантом для моих детей. Старший сын умеет читать и время от времени читает по своим планам белорусские переводы Библии или Синодальный перевод, но больше всего он любит слушать "Новый мир" с сайта. С младшим сыном задача усложняется не только его уровнем восприятия, но и неумением читать, при этом задача облегчается множеством иллюстраций и видеороликов в Интернете, рисованием сюжетов и разыгрыванием сценок. Поэтому определенный пласт информации остается в его голове, даже когда речь идет о главах с обилием имен, цифр и перечислений. И именно благодаря существованию перевода Нового мира мне не приходится объяснять слишком много.

Разыгрываем сюжет из Книги Эсфирь (Есфирь), главы 6. Я в роли царского коня, младший сын в "царском одеянии" на моей спине - Мардохей, старший сын справа - Аман.

Конечно, у этого перевода есть свои недостатки. Например, в русскоязычной версии слова "ад" и "преисподняя" передаются транслитерацией с языков оригинала "шеол" и "гадес", что может восприниматься как точка земного шара. В последнем варианте английской версии (она переиздавалась два раза с 1961 г.) эти слова заменены "могилой". Но русская версия тоже претерпела изменения к лучшему с момента, когда был издан только Новый Завет до полного перевода в 2007 г. Значит, есть основания думать, что русский вариант перевода будет обновляться и дальше с изменением языка и с развитием библеистики.

Почему запретили перевод?

Текстовая трансляция заседания суда, определившего, что вышеуказанная книга - это не перевод Библии, показывает, что обвинители и судья хорошо поняли что это именно перевод Библии. Основная причина запрета, на мой взгляд, связана с тенденцией суда и правоохранительных органов в России угодить воле правящего класса, даже если эта воля не выражена четко прописанным законом или распоряжением. Я много раз встречал людей, имеющих власть и использующих ее во зло другим именно из страха оказаться в немилости начальства. Здесь речь идет о переводе, выполненном Свидетелями Иеговы, конфессией, которую много кто критикует и которую активно преследуют российские власти. Возможно, страх быть обвиненными, что помогли опальной религиозной группе, и стал тем моментом, который помешал судье и прокурорам признать очевидный факт: если книга является переводом Библии, закон запрещает ее запрещать, в чьих бы руках она не находилась, какие бы недостатки ни были у этого перевода и какой бы ни была обстановка в стране и мире. Закон должен быть один для всех людей и всех переводов Библии. В любой уважающей себя стране. В том числе и в России.

Дополнительные ресурсы:
Перевод нового мира он-лайн

Бытие в переводе НМ на YouTube

***
Дальнейшее развитие событий
С момента опубликования этой статьи прошло около полугода. И появились новые материалы по делу о запрете Библии. Сам суд над переводом Библии достоин отдельной книги. Но я ограничусь ссылками на материалы пересмотра дела Ленинградским областным судом России. Текст апелляционной жалобы показывает абсурдность попытки признать Библию не Библией. А текстовая трансляция слушания дела судом 6 и 20 декабря 2017 г. ясно показала печальную практику судебных инстанций РФ: вынесение приговора в согласии с позицией прокуратуры. В данном случае: признать Священное Писание - перевод Нового мира" не Библией. Интересно и то, что абсурдность ситуации поделила критиков этого перевода на две группы: честные такие как библеист Десницкий, осудили вмешательство суда в религиозные диспуты (пусть это и плохой, но все же перевод Библии, а не что-то иное), а беспринципные обрадовались суду над Библией.

Теперь очередь Европейского суда по правам человека заявить всему миру свое мнение...

Фіялетавыя гальштукі. Апавяданне

Азіз Аліеў запомніў сваё першае верасня ў восьмым класе. У той дзень пасля ўсіх урачыстасцяў Ганна Яўгеньеўна, яго класная, загадала:

– У нашай школе створаны новы клуб маладых актыўных патрыётаў, да якога вучні павінны далучыцца. Заўтра прыносіце па тры тысячы – гэта кожны можа сабе дазволіць – і атрымаеце прыгожыя фіялетавыя гальштукі. Пытанняў няма? Добра.

Азіз быў з сям'і, якая ў 1988 г. збегла з Карабаха ад вайны. Яго тата быў азербайджанец, а мама армянка. Калі Азіз пайшоў у школу, тата вырашыў вярнуцца ў Баку. Без сям'і. З каханкай, якая нарадзіла яму дачку. Тата заўсёды жадаў дачку, і таму быў гатовы пакінуць жонку і сына на карысць жанчыны ўдвая маладзейшай за яго. Але тыя некалькі год дзяцінства, якія мама і тата былі разам, навучылі Азіза слухацца маці ва ўсім.

Калі ён дома сказаў пра клуб маладых патрыётаў, маці ціха адказала:

– Не думаю, што гэта добрая ідэя. У мой час у школе насілі іншыя гальштукі і лічылася непрыгожым іх не надзець, але калі пачалася вайна, за такі гальштук маглі забіць... Мне б не хацелася, каб і ты насіў гальштукі, за якія можна адказаць жыццём.

Калі наступным ранкам Азіз не прынёс грошы, так апынулася, што было яшчэ чатыры хлопца і дзве дзяўчыны, якія таксама не здавалі на гальштукі. Калі ты не адзін, адчуваць позірк класнай не так няёмка. Але ў канцы тыдня засталіся толькі два хлопцы, што не здалі грошы на гальштук. Адзін з іх рос у сям'і алкаголікаў, другі спускаў усе кішэнныя грошы ў камп'ютарным клубе.

У панядзелак класная прынесла Азізу і астатнім двум хлопчыкам па гальштуку і казала ўрачыстым тонам:

– Я разумею што вам няма чым заплаціць. Бывае рознае ў жыцці. Таму трымайце гальштукі проста так у падарунак. Любіце Радзіму. Шануйце ўладу. Кожны дзень даказвайце сваімі ўчынкамі, што вы годныя сыны Бацькаўшчыны.

Абодва з праблемных хлопчыкаў павязалі гальштукі пад апладысменты аднакласнікаў. Азіз стаяў бледны. Цяжка быць белай варонай, калі кожны вучань глядзіць на цябе.

– Ганна Яўгеньеўна, прабачце, але я не магу далучыцца да клуба маладых патрыётаў.
– Што? Ты мінчанін?
– Так.
– Ты беларус?
– Азербайджанец.
– Але жывеш у Беларусі.
– Так. Але я не буду членам клуба.

Пасля гэтага Азіз стаў ворагам для класнай, многіх аднакласнікаў і праблемай для школы. Класная вяла беларускую мову і літаратуру, і бадай кожны ўрок, дзе хоць неяк гаварылася пра Радзіму, старалася кпіць з Азіза. «Здраднік Радзімы», «хач», «чурка», «лузер» і нават «амерыканскі шпіён» – такімі тытуламі ўзнагароджвалі хлопца і Ганна Яўгеньеўна, і класны актыў. Спрабавала класны кіраўнік выклікаць маці Азіза, Сеўду, на размову ў школу, але тая працавала ўвесь час. Тады аднойчы яна пагаварыла з мамай непакорнага вучня па тэлефону, калі Азіз ужо лёг спаць. Доўга пасля той размовы Сеўда плакала на кухні, але сын пра гэта так і не даведаўся.

Дырэктарам школы быў Андрэй Паўлавіч Капец, пяцідзесяцігадовы вусаты высокі худы мужчына, былы палкоўнік міліцыі, які доўгі час быў начальнікам спецкамендатуры. Яго баяліся і вучні, і настаўнікі. Былы міліцыянер разумеў, што Азіз не з тых, каго лёгка зламаць і паспрабаваў знайсці бацькоўскі падыход. Па-добраму тлумачыў ён хлопцу, што адмова быць маладым патрыётам можа стаць перашкодай паступіць у інстытут і знайсці нармальную работу ў горадзе. Прапаноўваў насіць гальштук толькі ў школе і пакідаць яго ў сейфе яго кабінета. Але Азіз быў упарты.

Тады дырэктар выклікаў да сябе лідара клуба і каардынатара ячэйкі класа, дзе вучыўся Азіз, і патлумачыў ім, што хлопцам трэба сур'ёзна заняцца. Лідар клуба быў з вулічных хуліганаў, якіх праз адказныя пасады ў клубе перавыхоўваў дырэктар. А каардынатарам ячэйкі была выдатніца з паспяховай сям'і. Каардынатар сабрала сваю ячэйку – увесь клас – і аб'явіла байкот несумленнаму вучню Азізу Аліеву. Гэта было як раз перад навагоднімі канікуламі.

А самі канікулы Азіз правёў у бальніцы. Лідар клуба, здаровы адзінаццацікласнік, сустрэў на калідоры школы Азіза, спыніў яго і прапанаваў:

– Выскачым, чурка?

Яны пайшлі ў туалет, дзе Азіз, які рэгулярна хадзіў на турнікі, а ў дзяцінстве – на каратэ, першы кінуўся ў бой і хутка паваліў лідара на брудную падлогу.

– Ну глядзі, хач, яшчэ размова не скончана, – кінуў пабіты хуліган уздагонку Азізу, які выйшаў з туалета і грукнуў дзвярыма.

Перад Новым годам, Азіза спынілі незнаёмыя хлопцы ў цёмным завулку недалёк ад дома. Адабралі грошы і прадукты, якія ён нёс з магазіна і моўчкі пабілі яго да пераломаў. Апазнаць іх было немагчыма, бо было цёмна. Лідар сам прыбег да Азіза ў бальніцу з апельсінамі, казаў, што ён тут не пры чым, што тады ў туалеце хацеў толькі пагаварыць, што ў школе ніхто не будзе больш чапаць Азіза. Але хлопец і не збіраўся выдаваць хулігана. Нават пра іх бойку у туалеце ніхто не ведаў. Міліцыя таксама вінаватых не знайшла.

Калі Азіз вярнуўся ў школу, яго сапраўды ўжо не чапалі, але байкот працягваў дзейнічаць. Недахоп увагі равеснікаў пацягнуў хлопца да дваровых сяброў. Спачатку гэта быў футбол. Потым першыя спробы піва і цыгарэт. Але Сеўдзе было дастаткова строга зірнуць на сына, каб Азіз перастаў гуляць з дваровымі хлопцамі. Зноў пачалося адзіноцтва, але як раз прыйшло лета і было не да адпачынку: трэба было дапамагаць маці на рынку.

Калі Азіз перайшоў у дзявяты клас, яму прыйшла нечаканая дапамога. Міністр адукацыі публічна выступіў з асуджэннем прымусу вучняў да ўдзелу у патрыятычных клубах. З гэтага часу ён больш не быў белай варонай. Некалькі чалавек у школе адмовіліся насіць фіялетавыя гальштукі. Потым каардынатар ячэйкі, якая арганізавала Азізу байкот, разам з бацькамі пераехала ў Польшчу па карце паляка. Класная больш не чапала Азіза, але давала зразумець, што па-ранейшаму лічыць яго лузерам. Праўда яшчэ не скончыўся вучэбны год, як Ганна Яўгеньеўна, якой яшчэ не было і 35, выйшла замуж за немца, з якім перапісвалася цэлы год.

Аднак фіялетавыя гальштукі яшчэ чакаў моцны ўдар. Калі Азіз перайшоў у адзінаццаты клас, яго нанёс новы лідар клуба, хуліган Стас з паралельнага класа.

У лідара быў дзень нараджэння, які ён пачаў святкаваць з сябрамі ў школьным туалеце. Потым з крыкамі «У мяне фіялетавы гальштук, і мне ўсё фіялетава!», «З днём нараджэння мяне!», «Ёрш forever!», «Капец, табе капец!» Стас рушыў да кабінета дырэктара і пры ўсіх справіў малыя патрэбы на дзверы. Гэта знялі і выклалі ў Інтэрнэт яго падпіўшыя сябрукі. Відэа накруціла сотні тысяч праглядаў і пра хуліганскі ўчынак напісалі шматлікія СМІ.

Капец хацеў сам разабрацца з інцыдэнтам, але пасля таго як пра хулігана даведалася ўся Беларусь, Андрэй Паўлавіч мусіў пакінуць пасаду дырэктара і саму школу. Стас таксама знік невядома куды.

З гэтага часу Азіза больш не прымушалі далучацца да патрыятычных клубаў. Увогуле, часцей у іх вабілі рознымі ільготамі і падарункамі. Таму вучоба ў Медыцынскім універсітэце не была для яго такой праблемай. Да таго ж, ён вучыўся на платным аддзяленні, за яго вучобу плаціў тата – грамадзянін Азербайджана, які ў гэты час узгадаў, што ў яго ёсць сын, і па нейкіх прычынах Азіза не вельмі турбавалі з дэканата, магчыма многія лічылі, што ён таксама з Азербайджана.

Хоць тата і высылаў грошы на вучобу, але патрэбна было і жыць на штосьці. Таму Азіз працаваў на «хуткай дапамозе». Аднойчы ноччу ён пасля цэлай серыі выклікаў драмаў на кушэтцы пакуль доктар гуляў у шахматы з шафёрам іх машыны. Праз сон ён адчуў знаёмае «Капцу капец», рогат брыгады і доктарскае:

– Азіз, пад'ём! На выклік!

Праз дваццаць хвілін яны былі ў двухпакаёвай «хрушчоўцы» ў незнаёмай частцы горада. На ложку ляжаў высокі худы стары з сівымі вусамі, з нейкім знаёмым тварам. Ён ужо сканаў. Побач стаяла жанчына год пад 60, відавочна яго жонка.

– Інсульт, – ціха сказаў Азізу доктар. – Не паспелі.

І пачаў афармляць дакументы: «Капец, Андрэй Паўлавіч...». Жонка памерлага сустрэлася поглядам з Азізам і сказала:

– Усё жыццё не хварэў. Але ж два гады таму давялі яго на рабоце, выгналі на пенсію з ганьбой. Вось і не вытрымаў, небарака...

Праз некалькі год Азізу, які ўжо працаваў доктарам «хуткай дапамогі», атрымалася паехаць на адпачынак у Балгарыю. Зноў не абышлося без спонсарства бацькі. Шум мора, спякотнае сонца, крыкі гандляроў печывам і чаек... Пасля чарговага заплыву за буйкі і на бераг, лёг загараць. Вочы заплюшчаныя. У вушы незразумелыя фразы на розных мовах. І раптам чуе знаёмы жаночы голас:

– In Bulbondia no sun, very bad. I hate Belarus. I happy to be German… (У Бульбондыі сонца няма, вельмі дрэнна. Ненавіджу Беларусь. Шчасліва быць немкай.)

Азірнуўшыся, Азіз убачыў як недалёка стаіць яго былая класная, настаўніца беларускай мовы, Ганна Яўгеньеўна і нешта тлумачыць кампаніі сівеючых салідных мужчын, якія верагодна былі англічанамі. Здаецца, яна выглядала маладзей і прыгажэй, чым калі працавала ў школе.

Часам раней Азіз уяўляў сабе сустрэчу з самай нелюбай настаўніцай. Хацеў даказаць, што ён не лузер, не чурка, не здраднік. Што можа дабіцца ўсяго ў жыцці. Вось яна сустрэча. Вось яна Ганна Яўгеньеўна, стаіць у купальніку бокам да яго і гутарыць з нейкімі джэнтльменамі на ламанай англійскай. А жаданне падысці да яе і штосьці сказаць ці даказаць знікла.

Азіз лёг і прыкрыў твар капялюшыкам. Чамусьці нагадаў як на ўроках Ганна Яўгеньеўна з нейкімі эмоцыямі, ледзь не надрывам заклікала любіць Беларусь. Стала смешна.

А былая настаўніца патлумачыла сваім новым знаёмым, што ўжо год як яна «свабодная нямецкая ледзі», мае свой шалей у Альпах, запрасіла іх да сябе ў госці і, развітаўшыся з джэнтльменамі, прайшла міма Азіза купацца ў мора.

Вечарам таго дня яны сустрэліся ля мясцовага рэстаранчыка ў апошні раз. Яна стаяла каля уваходу ў чырвонай сукенцы, відавочна крыху п'яная. Ён гуляў па вуліцы. Было цёмна. Мабыць таму яна не пазнала былога вучня.

– Сігарэт? – запыталася яна і паказала жэстам, што хоча курыць.
– Ноў – адказаў Азіз і пайшоў далей. У яго зусім знікла жаданне размаўляць з былой класнай і ён толькі быў рад, што яна не паклікала яго.

Праз пару дзён малады доктар зноў сядзеў у турыстычным аўтобусе, што ехаў у Беларусь. Дарога была нялёгкай, але Азіз амаль увесь час спаў. Работа навучыла яго спаць дзе толькі можна і калі толькі можна. Нарэшце, праз шмат санітарных прыпынкаў і пагранічных пастоў позна ноччу аўтобус спыніўся каля Прывакзальнай плошчы ў Мінску.

Родны горад сустрэў Азіза халодным ветрам і праліўным дажджом. Як кантрастны душ пасля сонечнай Балгарыі. На гадзінніку 3.30. Метро не працуе. Даехаць можна толькі на таксі. Доктар парыўся ў кішэнях, зайшоў старыя банкноты 100 і 50 тысяч. Як раз месяц таму грошы памянялі, але ў Азіза былі толькі старыя, якія мелі хадзіць да Новага года.

– Павінна хапіць, каб даехаць да дому, – падумаў ён. І раптам адчуў сябе шчаслівым. Ён вярнуўся дамоў. Азіз быў рад халоднаму ветру, дажджу, старым абясцэненым грошам. Упершыню ў жыцці ён зразумеў, што хоча жыць тут. Усё жыццё ён разумеў, што ён азербайджанец, але цяпер добра ўсвядоміў, што не хоча пераехаць да таты ў Баку. Ён беларускі азербайджанец. Яго Беларусь – гэта не фіялетавыя гальштукі, не крывадушны пафас, а проста месца, дзе ён нарадзіўся, вырас і будзе жыць далей.

Азіз радасна падхапіў свае чамаданы і рушыў да таксі, а на аўтобусным прыпынку засталася стаяць мокрая дзяўчына ў чорным адзенні пад эзатэрыкаў ці готаў паверх якога кантрастам вісеў праваслаўны крыж, і тэлефанавала камусьці:

– Ну вапшчэ, чаго я нарадзілася тут? Мокнуць ноччу пад дажджом і чакаць пакуль Саша прыедзе? Лепш жыла б у Балгарыі. Я ўпэўнена, што ў мінулым жыцці я была балгаркай...

Малюнак узяты з крыніц Інтэрнэта і носіць ілюстратыўны характар. Усе персанажы і падзеі апавядання выдуманы, магчымыя супадзенні выпадковыя.

Поўны дапрацаваны цыкл апавяданняў "Гэта Беларусь, хлопча!" (PDF) Магчымы разыходжанні з тэкстам апавядання ў блогу.

Могілкі каля Абсерваторыі

9 жніўня  разам з сынамі хадзіў на месца паміж будоўляй "Газпрама" і Гідраметэаабсерваторыяй, дзе раней былі могілкі вёскі Вялікая Слепня. Пра гэтыя могілкі амаль ніякіх звестак у Інтэрнеце і Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі.

Некалькі супрацоўнікаў Гідрамета дапамаглі мне звесткамі і адзін згадзіўся на інтэрв'ю пры ўмове, што не буду здымаць яго твар.

Калі коратка падсумаваць тое, што атрымалася даведацца ад 5-6 розных людзей, то можна запісаць наступнае.

• Будынак Абсерваторыі пабудаваны ў 1929-32 гг. і з'яўляецца нацыянальнай спадчынай.
• У 1970-х могілкі каля Абсерваторыі былі часткова ліквідаваны падчас пашырэння Ленінскага пр-кта (сёння -пр. Незалежнасці)
• Некаторыя пахаванні былі ліквідаваны ў першай палове 1980-х падчас будаўніцтва першай лініі метро.
• У гэты жа час былі выпадкі, калі хуліганы пужалі тых, хто жыў і працаваў побач з могілкамі, чалавечымі чарапамі на палках, што было магчыма толькі таму, вандалізм на могілках не спынялі.
• Некалькі пахаванняў эксгуміравалі і вывезлі на іншыя могілкі, але асноўную масу проста "закаталі" бульдозерамі.
• Асобныя помнікі маглі сустракацца яшчэ 6 год таму.

Большая частка нашых з сынамі даследаванняў зроблена ў форме відэа і выкладзена на YouTube. Тут, у блозе, у дадатак да відэа і тэкставых тлумачэнняў ёсць  фотаздымкамі трох магільных помнікаў, якія амаль поўнасцю зышлі ў грунт. Каб зрабіць здымкі, мы мусілі крыху раскапаць вакол помнікаў.

 Від на узгорак з боку праезда паміж Абсерваторыяй і будоўляй "Газпрама"

Будынак Абсерваторыі

 2 помніка ў зямлі (пазначаны стрэлкамі)

 Гэты прыйшлося крыху пракапаць

 Яшчэ адзін помнік. Калі судзіць па камяню - дарэвалюцыйнай эпохі ці 1920-30-х гг.

Узгорак з пр. Незалежнасці ўбок цэнтра горада.

P.S. Фота з 1950-х:

Кола для развароту ля Абсерваторыі, на якім бачныя могілкі. Крыніца фота: тут.

Медыямагнат. Апавяданне

Ксенафонт Іванавіч прачнуўся ад таго што зазваніў яго мабільны тэлефон. На гадзінніку на сцяне было 17.30. Звычайна, ён спаў яшчэ прыкладна паўгадзіны да вячэры.

– Паламалі задавальненне, – падумаў ён і падняў мабільнік са стала.

Званіла яго пляменніца Наталля. Як звычайна на наступны дзень пасля пенсіі яна збіралася яго наведаць. І папрасіць грошай.

Не вельмі яму гэта падабалася, але за апошнія гады пра яго існаванне ўзгадвалі толькі на дзень яго нараджэння і на дзень тэлевізіёншчыка. Наталля хоць прыходзіла стабільна раз у месяц. Ён разумеў, што калі б ёй не прыходзілася плаціць крэдыт за кватэру, яна таксама б не хадзіла да яго, але выбару ў іх абодвух не было: ёй былі патрэбны грошы, яму – хоць адна жывая душа, акрамя сацыяльнага работніка. Жыццё ў аднапакаёвай кватэры, заваленай кінаапаратурай – не асалода.

Калісьці ў яго была трохпакаёвая кватэра, але пасля таго, як жонка даведалася пра яго данжуанскі спіс, яны падзялілі маёмасць і разышліся. Ёй з дзецьмі дасталася двухпакаёўка, яму – аднапакаёвая і рэчы, пераважна кінаапаратура, якую ён на чорны дзень нацягаў з работы. Цяпер жонка ўжо не лаялася, што ад гэтай апаратуры праходу няма. Бо жонкі больш не было. І дзеці яго ведаць не жадалі. Нават каханыя жанчыны адна за адной забылі пра яго існаванне. Ксенфонт Іванавіч застаўся адзін.

Наталля абяцала прыйсці праз гадзіну. І, як звычайна, прыйшла на пяць хвілін раней. Усё жыццё пляменніца была яго гонарам. Працавітая, пунктуальная, прыгожая. Нават у свае 40.

Ксенафонт Іванавіч пацалаваў пляменніцу ў шчаку, абдаўшы пахам старога цела. І стаў разліваць чай па кубачкам. Потым яшчэ хвілін дваццаць распавядаў пра тое як працуе яго страўнік, колькі лекаў ён ужо прыняў за дзень. Паказаў, як яшчэ умее прысядаць у свае 85.

Наталля ківала, часам усміхалася, піла чай з бруднаватага кубачка. Але было зразумела, што ў яе на душы нешта кіпіць і, здаецца, вось-вось разарве яе.

– А як пажывае Уладлен? – запытаўся Ксенафонт Іванавіч.

Бомба на душы пляменніцы ўзарвалася. Наталля заплакала. Потым узяла сябе ў рукі і ціха адказала:

– Памятаеш Альку, бацька якой з тых самых? Ну Альку, якая яшчэ ў дзіцячым садку, гуляла ў вайну з рускімі, калі ўсе дзеці ваявалі з немцамі? Ён сустрэў яе на танцах і закахаўся ў яе. Я казала яму, што яна не з нашага кола, што ў яго яшчэ будуць дзяўчыны, але ён слухаць не хацеў. Алька схадзіла з ім на спатканне раз ці два і кінула яго. Кажа: не жадаю мець нічога з унукам медыямагната, які зламаў жыццё майму таце. А Уладлен...

Тут Наталля зноў ціха заплакала. Крыху супакоіўшыся і абцершы слёзы працягнула кароткімі сказамі, кожны з якіх даваўся ёй моцным болем.

– Кінуўся з балкона. Пакінуў нам запіску «без Алі жыць не магу». Заўтра дзевяць дзён будзе.  Хадзіла я да Алькі. Хоць у вочы ёй зазірнуць. А Алька уехала ў Польшчу. На вучобу. Па праграме Каліноўскага. Як раз у дзень, калі мы хавалі Уладлена. Можа і не ведае, што нарабіла...

Ксенафонт Іванавіч слухаў спакойна. Ён зразумеў, што Уладлена больш няма, але ў апошнія некалькі год ён ужо жыў у нейкім унутраным свеце, і знешнія беды і радасці не прабіваліся ў гэты свет. Наталля не злавалася з яго рэакцыі. Толькі чамусьці нагадала, як Уладлен, калі яму было тры гады, спакойна ўспрыняў навіну, што дзіця, якое мела стаць яго брацікам ці сястрычкай, памерла ў маміным жывоціку... Старыя часам як малыя.

У Наталлі больш не было дзяцей. Уладлен быў для Ксенафонта Іванавіча як сын. Таму ён сам даў унуку імя як напамін пра свой ідэал – Леніна. Таму ён часта праводзіў з Уладленам вольны час і павучаў маладых бацькоў, як правільна выхоўваць сына. Бацька Уладлена і муж Наталлі Вадзім быў нейкім неперспектыўным чалаваекам. Спрабаваў Ксенафонт Іванавіч заняцца яго кар'ерай, але такія старэйшых не слухаюць. Нарэшце, кінуў Вадзім Наталлю з сынам адну, ды яшчэ і Ксенафонта Іванавіча абвінаваціў: вы лезлі ўвесь час у нашу сям'ю, усё развалілі. Не разумее тая моладзь як лепш – думаў стары медыямагнат.

Ксенафонт Іванавіч шукаў у памяці хто ж была гэта Алька. За той час, што ён працаваў на тэлебачанні – спачатку па партыйнай лініі ў савецкі час, потым намеснікам дырэктара і нарэшце генеральным дырэктарам – ён шмат з кім змагаўся. Звычайна Ксенафонт Іванавіч даводзіў дырэктывы і рэкамендацыі дзяржаўных устаноў і заснавальнікаў тэлевізійнага агенцтва да супрацоўнікаў. Тут патрэбна была дысцыпліна як у арміі.

– У нас свабода слова, – тлумачыў ён сваім падначаленым. – Не слухаешся – свабодны.

Таму часам стары тэлевізіёншчык чуў як звольненыя супрацоўнікі, крытыкуючы яго называлі яго Ксенафобам Іванычам за яго погляды на чужаземцаў. Больш яму падабалася мянушка «медыямагнат» пад якой яго ведалі яго ворагі з іншых інфармацыйных кампаній.

Як ні сорамна было яму прызнаць пляменніцы, што не памятае Альку, але цікава было даведацца хто ж гэта. Запытаўся. Наталля патлумачыла старому:

– Аля Красавіцкая. Дачка Сяргея Красавіцкага, які ў свой час шумеў у газетах з рухам «Не падмані!».

Сяргея Ксенафонт Іванавіч памятаў. Некалі яны працавалі на адным канале. Але ў Сяргея заўсёды была свая думка. Атрымаў ён ад «магната» свабоду слова. Але не спыніўся на гэтым. Звязаўся з рухам «Не падмані!», лез куды не трэба. І прыйшлося Ксенафонту Іванавічу выканаць рэкамендацыі заснавальнікаў канала: распавесці шырокай аўдыторыі тэлегледачоў пра шматлікія недахопы былога калегі. І пра жанчын, якімі Сяргей празмерна цікавіўся, і пра яго здзекі над маладымі салдатамі падчас армейскай службы. Шарахнуліся ад Сяргея яго сябры з «Не падмані». Год шукаў работу журналістам, але паўсюль дзейнічала негалоснае правіла: не браць яго. Стаў шукаць хоць якую работу – і там без поспеху. Запіў. Ну прыйдзі ён ды папрасі прабачэння ў медыямагната, той б дапамог. Але Сяргей быў з гонарам. Не прыйшоў.

Пра запой Сяргея Ксенафонт Іванавіч ведаў ад яго суседа па дачы, які працаваў у галіне культуры ў некалькіх газетах. Але Наталля ведала больш, бо размаўляла, дакладней лаялася, з былой жонкай Сяргея, калі шукала Алю. Сяргей не доўга валяўся па дварах п'яны. Саракагадовага рамантыка пацягнула на гераізм. Ён паехаў на вайну у адну з былых савецкіх рэспублік. Праз тры месяцы вярнуўся ў труне. У гэты час яго дачку выключылі з вну, не здала яна нейкія экзамены...

Але пра ўсё гэта не стала Наталля казаць свайму дзядзьку. Проста дапіла несмачны чай з бруднаватага кубачка, узяла грошы, за якімі прыходзіла, падзяквала старому і пайшла.

***
Праз пяць год Наталля разам з мужам Вадзімам, з якім яны зноў сышліся на агульнай бядзе, пад'ехалі да могілак «Пятроўшчына».

– Ідзі ты, я не магу, – глухім голасам папрасіў Вадзім жонку.

Наталля кіўнула і выйшла з машыны. Праз хвіліну яна была ля магілы сына. І адразу заўважыла дзве чырвоныя ружы на пліце помніка, пад якімі была паперка. На паперцы было напісана «Прабач. Ты быў сапраўдным.»

Аля скончыла размову па Вайберу з маці, якая ўжо пераехала да дачкі ў Польшчу па карце паляка і цяпер чакала яе з Мінска. І раптам званок у дамафон. Аля чакала новых кватарантаў, таму адчыніла ўсе дзверы без пытанняў.

– Праходзьце, калі ласка, – кіўнула яна мужчыне і жанчыне, якія ўвайшлі. І раптам пабялела ад жаху. Яна ніколі не бачыла бацьку і маці Уладлена, але пазнала іх.

– Мы бачылі тваю запіску. – сказаў Вадзім, які заўважыў, што яго жонка згубіла ўсе словы і вырашыў сам пачаць размову. – Мы прыйшлі таксама папрасіць прабачэння за тое, што Ксенафонт Іванавіч зрабіў тваёй сям'і. Мы самі вінаватыя ў смерці Ўладлена. Прабач нас і спакойна жыві ў Мінску, калі хочаш. Медыямагната, які зламаў жыццё табе і нашай сям'і, больш няма. Ён памёр год таму.

У той дзень яны шмат плакалі і размаўлялі да вечара. На развітанне Наталля і Вадзім абнялі Алю як сваю дачку і паабяцалі дапамагаць ёй, калі яна папросіць. Праз дзень Аля вярталася ў Польшчу. Наталля і Вадзім настаялі на тым, каб падвезці яе на вакзал. На вакзале Аля папрасіла іх даглядаць за магілай таты калі будзе час і дала дакладныя каардынаты на Каладзішчанскіх могілках. Наталля і Вадзім паабяцалі даглядаць і сунулі дзяўчыне шэры канверт у сумачку.

– Не трэба, – засаромілася Аля.

– Гэта не абмяркоўваецца. – строга адказала Наталля. – Мы з мужам так вырашылі.

– Нам няма для каго збіраць грошы. – дадаў з усмешкай Вадзім – А ў цябе ўсё жыццё перад табой. Вось і жыві і будзь шчаслівай. Калі будзеш у Мінску, заходзь да нас – будзем рады...

– Што я маці скажу? – разгублена разважала дзяўчына. Яна так і не здолела прызнацца маме пра сустрэчу з сям'ёй былых ворагаў.

– Што хочаш. – адказаў Вадзім і жартаўліва дадаў. – Кажы, што ў казіно выйграла.

Праз пару гадзін Наталля з Вадзімам ужо стаялі перад невысокім шэрым помнікам Сяргея  Красавіцкага. Вадзім ацэньваў, што можна тэхнічна падправіць ці падфарбаваць, а Наталля нечакана заўважыла:

– Іх прымірыла зямля...

– Ты пра што? – здзівіўся муж.

– Дзядзька мой ляжыць праз нейкія 500 метраў адсюль. Калісьці мы з табой ездзілі ў Іспанію і бачылі там помнік ахвярам грамадзянскай вайны. Там так і было напісана. І гэтых двух ворагаў таксама прымірыла зямля...

Яны моўчкі вярнуліся праз заходнюю браму, селі ў машыну і накіраваліся ў Мінск.

Крыніца малюнка: http://www.e-reading.club/bookreader.php/1029323/Moneste_-_Legendarnye_milliardery.html. Малюнак носіць ілюстратыўны характар і не мае дачынення да зместу апавядання.
Усе персанажы і падзеі апавядання выдуманы. Магчымыя супадзенні выпадковыя.

Поўны дапрацаваны цыкл апавяданняў "Гэта Беларусь, хлопча!" (PDF) Магчымы разыходжанні з тэкстам апавядання ў блогу.