Яшчэ раз аб нараджэнні беларускай мовы

Некаторы час таму мне даводзілася пісаць аб гісторыі і сучаснасці беларускай мовы. Асноўная ідэя таго, што я напісаў: сучасная літаратурная беларуская мова карыстаецца пэўнай папулярнасцю і знікаць не збіраецца (2 млн з 9 млн жыхароў Беларусі размаўляюць на ёй дома), пры гэтым больш-менш падобная на сучасную яна робіцца толькі у ХХ ст не без дапамогі савецкай улады, а ўсё, што напісана быццам па-беларуску з часоў Ефрасінні Полацкай да ХІХ ст не з'яўляецца беларускай мовай.

гл. пост Белорусский язык: в поисках правды

Перад тым як працягнуць тэму расстаўлю кропкі над і. Я абсалютна апалітычны чалавек. Не лічу сябе ні рускім (мая нацыянальнасць), ні беларускім (па краіне, дзе нарадзіўся і жыву) патрыётам. Я не маю дачынення ні да рускай, ні да беларускай плыняў нацыяналізму. Але гэта не значыць, што я абыякава стаўлюся да беларускай мовы. За апошнія некалькі гадоў я пераклаў уласна і арганізаваў пераклад шэрагу гістарычных дакументаў, у тым ліку і малавядомых, з англійскай і французскай мовы на беларускую без спадзявання штосьці на гэтым зарабіць. Таксама я напісаў шэраг навукова-даследчых і навукова-папулярных артыкулаў па сусветнай гісторыі, філалогіі англійскай мовы і перакладазнаўству. Некаторыя матэрыялы, якія я апублікаваў у Вікіпедыі не маюць рускіх аналагаў.

Я лічу, што мова не можа быць уласнасцю палітычных партый, і жадаю, каб гэты пост разглядалі з навуковага пункту гледжання, а не праз эмацыянальнае «бі і ратуй!». Не трэба заганяць мяне ў лагер русіфікатараў ці беларусізатараў. Але буду ўдзячны за кожнае навуковае ўдакладненне: факты, крыніцы, вывады. Можна накрэмзаць свой каментар да артыкула, а можна даслаць мне на пошту.

Прынцыпова новага гэты пост не мае. Усё істотнае я ўжо напісаў раней. Але хачу дадаць некаторыя новыя факты.

Руская мова Вялікага княства Літоўскага Рускага і Жамойдскага.

Я пісаў аб тым, што мова Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ) называлася рускай, але гэта не значыць, што яна была рускай у сучасным сэнсе гэтага слова, хутчэй за ўсё слова «рускі» азначала «ўсходнеславянскі», а потым паступова замацавалася за афіцыйнай літаратурнай мовай Расіі. Вось доказы, што гэта тэорыя не пустая.

У прадмове да Псалтыра Ф. Скарына напісаў, што пераклаў яго «рускымі словамі», «словенскім языком».

Тэкст прадмовы з Віцебскай бібліятэкі ім. Ф. Скарыны стылізаваны сучасным кірылічным алфавітам (вылучэнне маркерам маё – А. Б.)

У 1696 г. (згодна іншым больш распаўсюджаным дадзеным – ў 1697 г.) агульная канфедэрацыя саслоўяў Рэчы Паспалітай прыняла пастанову поўнасцю спыніць вядзенне справаводства на рускай мове, і поўнасцю перавесці яго на польскую.

Цытаты з факсімільнай кнігі В. Ластоўскага , с 604 і 607

У сувязі з гэтым некалькі заўваг:

1. Забараніць штосьці ў Рэчы Паспалітай было нерэальна: мясцовая шляхта (дваранства), даволі шырокі пласт насельніцтва гэтай дзяржавы, была сама сабе закон, і калі б нейкі князь накшалт Радзівілаў загадаў усім сваім пісарам пісаць дакументы па-руску, яму б ніхто з польскіх чыноўнікаў і слова б ні казаў. Бо інакш можна і бізуна скаштаваць. Дарэчы справаводства ў некаторых частках Вялікага княства вялося на рускай мове кірыліцай і пасля 1696-97 гг., значыць забарона была хутчэй за ўсё рэкамендацыяй.
2. Забарона не магла закрануць права кожнага пісьменнага грамадзяніна пісаць як ён хоча. Можна было пісаць па-руску вершы каханай дзяўчыне, весці дзённік, накрэмзаць нязграбнасць на сцяне... Я сам бачу нешта падобнае ў сістэме сучаснай беларускай адукацыі: я магу пісаць па-беларуску ва ўласным блакноце што хачу (таму калі мае студэнты, якім я выкладаю англійскую, жадаюць даведацца пра свае пакаранні за прагулы, яны пытаюцца мяне што такое «красавік» і «дазвол»). Але большасць афіцыйных дакументаў я мушу запаўняць на сучаснай рускай. Часткова гэта звязана з тым, што па-беларуску не ўсе ў краіне добра разумеюць. Тое ж самае магло быць і у Рэчы Паспалітай: польская мова ў справаводстве ўводзілася як агульнанацыянальная, якую разумелі ўсе пісьменныя жыхары краіны.
3. Забаранілі język ruski. У сучаснай польскай мове руская мова (мова Расіі) будзе język rosyjski, падобным чынам называецца яна і па-ўкраінску (росийска мова), і ў версіі беларускай мовы 1920-30-х гг. («тарашкевіцы») (расейская мова). Справа тут цёмная, але адрозненні паміж język ruski і język rosyjski павінны існаваць.

Калі мая гіпотэза не памылковая, то вышэй азначаныя факты сведчаць, што ў часы суіснавання ВКЛ, Польшчы і Вялікага княства Маскоўскага не было ні беларускай, ні ўкраінскай, ні рускай мовы ў сучасным разуменні. Хутчэй за ўсё не было і моўных стандартаў, якія б забаранялі пісаць пэўным чынам, таму і існавалі пэўныя мясцовыя адрозненні таго, што тады называлі рускай мовай у розных рэгіёнах сучасных Беларусі Расіі і Ўкраіны. А ў часы супрацьстаяння Рэчы Паспалітай з Расіяй ужо фарміравалася сучасная руская мова, на якую перайшла старая назва.

ХІХ ст: беларуская мова ці мясцовыя дыялекты?

Хто чытаў у школе «Пінскую шляхту», аўтарам якой большасць даследчыкаў лічыць Дуніна-Марцінкевіча, можа здзівіцца, што чытаў не арыгінальны твор, а пераклад на сучасную літаратурную беларускую мову. Арыгінальнай мовай з'яўляецца мясцовы палесскі дыялект. (Дарэчы, я быў сведкам таго як украінец размаўляў з беларускай-палешучкай па дамафону, ён казаў па-ўкраінску, яна адказывала на сваім дыялекце, і ён быў упэўнены, што яна ўкраінка. І гэта быў не адзіны выпадак які пераканаў мяне, што мова Палесся бліжэй да ўкраінскай, чым да беларускай.)

«Энеіда навыварат» таксама была напісана на мясцовым дыялекце, а цяпер вывучаецца ў сучасным беларускім перакладзе. Магчыма, я крыху рэзка пісаў пра «Мужыцкую праўду» К. Каліноўскага, што яна напісана не па-беларуску. (Можа я ўспрыняў яе больш як настаўнік мовы, чым як гісторык). Але ніякага беларускага правапісу не існавала ў тыя гады, таму безумоўна кожны аўтар мусіў «плясаць» ад мовы, якую чуў ад мясцовых мужыкоў. Калі думаеце, што я тут «набрахаў», можаце самі даследаваць: матэрыял аб гэтых «пікантных» падрабязнасцях беларускай літаратуры ХІХ ст свабодна дасупны ў Інтэрнеце

Безумоўна гэта быў перыяд, калі зараджаліся сучасныя беларуская і ўкраінская мовы, непадобныя на сённяшнюю рускую. І гэта было відавочна ўсім тады ў ХІХ ст. Аднак большасць дзеячоў культуры і палітыкі, ў тым ліку і многія аўтары, якія пісалі на беларускіх і ўкраінскіх дыялектах, яшчэ не разглядала гэтыя маладыя мовы як нешта сур'ёзнае і перспектыўнае. Таму па-беларуску пісалі пераважна легкія камедыйныя творы, а не шэдэўры сусветнай літаратуры ўзроўня «Гамлета». І мова выглядала як нейкі фальклорны каларыт, забаўнае адхіленне ад літаратурных стандартаў, як моўныя перлы кубанскіх казакоў ці адэсітаў. Гэта былі спробы пісаць «па-мужыцку» -- мовай малапісьменных сялян. Да прызнання беларускай мовы як літаратурнай яшчэ заставаліся дзясяцігоддзі.

Пры гэтым многае пісалася лацінскім алфавітам, а не кірыліцай часоў Ф. Скарыны.

Верш Ф. Багушэвіча «Немец» напісаны лацінскімі літарамі па-беларуску. Мова Багушэвіча падобна на сучасную. Цікава, што словы «рускі» і «расейскі» стаяць як сінонімы ў вершы. Цікава і тое, што ў сучаснай Расіі верш быў бы забаронены па абвінавачванню ў экстрэмізме.

Калі б існавала старабеларуская мова, якая б мела пэўныя правілы граматыкі, правапісу, пэўны слоўнікавы запас, то хіба не магчыма было б на гэтай мове пісаць легкія камедыі і вершы пра паноў і мужыцкую долю? Хіба б Каліноўскі не пісаў на літаратурнай беларускай, калі б такая ўжо існавала? (Але наконт апошняга, хто ведае...)

Яшчэ адзін цікавы факт: беларускую мову, як дыялект рускай, спрабавалі папулярызаваць улады Расійскай Імперыі праз выкладанне ў школе і друк у сярэдзіне ХІХ ст. Часткова гэта рабілася як процівага уплыву польскай культуры. Але гэта – прадмет асобага даследавання.

Беларуская савецкая літаратура.

З аднаго боку, савецкая ўлада многае зрабіла для развіцця літаратуры і навукі шматлікіх народаў СССР, з другога, праводзілася палітыка русіфікацыі,якая сама можа быць прадметам асобнага даследавання.

Беларускай літаратуры не пашанцавала, што яе стваралі пераважна прыкормленыя савецкія пісьменнікі, якія за свае зарплаты (хто не ведае: пісьменнікам у СССР плацілі зарплату за натхненне, не вельмі залежна ад вынікаў) пісалі абсалютна правільныя і сюррэалістычныя кнігі. Але нават у гэтых умовах былі напісаны многія глыбокія і актуальныя творы В. Быкава, І. Мележа, А. Макаёнка.

Для беларускай літаратурнай мовы гэта быў прагрэс, бо вучні ў школе былі вымушаны вучыцца правільна размаўляць і пісаць па-беларуску, незалежна ад свайго жадання. І наяўнасць шматлікіх помнікаў літаратуры замацоўвала ў памяці вучняў стандарты правільнай мовы.

Не магу сказаць, што да савецкай улады нічога не рабілася для развіцця мовы і культуры беларусаў. Але тая справа, якую зрабілі савецкія філолагі і пісьменнікі, дапамагла сучаснай Беларусі мець 2 млн носьбітаў мовы і яшчэ 1 млн тых, хто свабодна ёй валодае.

Галоўнае паўтару яшчэ раз: беларуская мова і так вялікая і магутная, такая ж вялікая і магутная як руская, башкірская, англійская, вянгерская... І няма патрэбы няцягваць за вушы тэорыю аб яе глыбокай старажытнасці і называць рускую мову XV-XVIII ст старабеларускай.

Гістарычная навука амаль кожнага народа мае шэраг брэндаў, якія падаюцца толькі з пэўнага пункту гледжання. Напрыклад, у ЗША Вайна за незалежнасць (1775-1783 гг.) і Грамадзянская вайна (1861-65 гг.) звычайна трактуюцца як рух да большай дэмакратыі і свабоды, але пры гэтым яны былі ў большай ступені барацьбой за ўладу чым грамадскім прагрэсам. Пры гэтым сумленныя амерыканскія гісторыкі не саромеюцца пісаць праўду. Не павінны саромецца і беларускія. Бо гэта як продаж тавараў: ёсць кліенты, якім патрэбна яркая прывабная ўпакоўка, але гэта не значыць што няма тых, хто хоча прачытаць складнікі на прывабнай упакоўцы і купіць не прыгожую казку, а рэальны прадукт, плюсы і мінусы якога дакладна вядомы. І менавіта на спалучэнні прывабнай упакоўкі і апісання складнікаў на ёй і робіцца паспяховы бізнес. Гісторыкам і не толькі ёсць тут над чым паразважаць.