Писать с опорой

Недавно мой друг присылал мне через соцсети ссылку на видеозапись одного ток-шоу, посвященного истории. Там одного историка-любителя историки-профессионалы оттерли от участия в дискуссии с помощью классического вопроса: "А работали ли Вы с архивными документами?".

Хочу показать непосвященной публике, какой подвох есть в этом вопросе. А заодно и опровергнуть миф о том, что настоящая история спрятана в архивах. Дело в том, что историк работает не собственно с архивами, а с документами и публикациями, которые эти документы трактуют. Если речь идет о новейшей истории, то работа может вестись и с очевидцами событий. Однако далеко не все документы хранятся в архивах: есть опубликованные сборники документов, в том числе и на электронных ресурсах. Кроме того работа в архиве -- это не всегда работа в государственном архиве -- это может быть архив определеннного предприятия, организации или семейный архив (напр. архив дома Плехановых).

Доверие к пыльному архивному документу тоже не может быть абсолютным. Разве не было "очковтирательства" 5, 15, 50, 100 лет назад? Разве не было ситуаций, когда какие-то данные подгонялись, придумывались, разве люди не могут врать и ошибаться? Это не значит, что архивам верить нельзя, это значит что надо по возможности сравнивать разные документы и разные варианты их интерпретаций, чтобы получить максимально объективную картину прошлого. Иногда наличие разных справок, сертификатов, отчетов и иных документов в разных архивах позволяют выявить ошибки и обман людей прошлого, а в некоторых случаях определить поддельный документ, сфабрикованный современным нечестным историком или работником архива. Иногда это невозможно: мало документов или нет доступа к ним и это безусловно снижает достоверность исторического анализа, но даже в таком случае можно сделать какие-то бесспорные выводы.

Теперь вернемся к вопросу. В условиях большинства стран бывшего СССР историк-любитель не всегда может просто так попасть в архив и поработать с интересующими его документами. Порой надо получить разрешение от определенной организации, а если историк не имеет к ней никакого отношения, то будут ли этого чужака пускать в свою историческую "песочницу" местные корифеи -- вопрос открытый. Аспиранта / магистранта можно "завалить", если он делает выводы, противоречащие устоявшимся в данном коллективе, научного сотрудника уволить или не давать ему карьерного роста, а что делать с таксистом-частником, который получил разрешение работать в архиве, поработал там в свободное от основной деятельности время, написал книгу, которая опровергла выводы солидных исторических патриархов, и издал ее за свои деньги? Поэтому проще сохранить монополию, делая упор на свой авторитет и на архивы. Хотя, повторюсь, кроме документов в архивах, есть документы и за их пределами, и они не обязательно хуже архивных.

Мне не доводилось пока выходить на диспут с историками от Института истории АН РБ, поэтому в мой адрес данный вопрос не звучал. Однако считаю логичным ответить на него: я работаю с документами. Например, я пишу книгу по истории США, в которую приложением намерен вставить уже ранее подготовленный мной сборник переведенных документов. Кроме этих документов в свободном доступе есть и другие документы и материалы по истории Соединенных Штатов. Например, многие законодательные акты опубликованы порталом "Авалон проджект". Не секрет, что далеко не все архивные материалы по истории США оцифрованы и выложены в интернет. Но и того, что есть -- масса. Видимо американские профессиональные историки не так боятся конкуренции любителей.

Другие посты по теме:
История. Как не попасть на удочку информационного обмана (см также его версию на белорусском языке на портале "Историческая правда")
Два мира, две науки
аудиозапись "Советы по изучению истории"

Аўтавакзал "Маскоўскі". Працяг гісторыі

З таго часу, як знеслі АВ "Маскоўскі" і пачалі будаваць транспартную развязку мінуў ужо некаторы час. Цікава было заўважыць неадназначныя перамены ў транспартным жыцці скрыжавання вул. Філімонава з пр. Незалежнасці.

Але пачну з іншага. Я пісаў, што паспрабую з'ездзіць на Каладзішчанскія могілкі без дапамогі 31 аўтобуса (які цяпер ходзіць з Уручча, а раней -- з "Маскоўскага") і ў канцы жніўня так і зрабіў: паехаў на велaсіпедзе. Велік у мяне стары, савецкі. Туды ехаў крыху больш за гадзіну, а зваротна -- прыкладна паўтары. Прапацеў наскрозь. Калі трэба было паднімацца на ўзгорак, што ідзе ад мяжы Мінска да маста праз чыгуначны пераезд ля станцыі Азярышча, мае ногі адпачывалі ад таго, што ішлі, а не ціснулі педалі веліка. І адчуванне ад неабходнасці ехаць па адной дарозе з аўтатранспартам было не самым прыемным. Але ад гэтага крыўда за знішчэнне аўтавакзала не ўзнікла ў маім сэрцы. Узнікла думка: "Трэба вучыцца на правы і збіраць грошы на машыну. Вось такое суб'ектыўнае ўспрыманне сітуацыі.

Нядаўна ўзнікла неабходнасць хадзіць ў нашу дзіцячую паліклініку на Філімонава. І гэта дало мне магчымасць зрабіць некалькі свежых кадраў будоўлі развязкі.

 Вул. Філімонава каля бізнес-цэнтра "Аляксандраў пасаж" перакрылі поўнасцю.

 Будоўля развязкі бліжэй да тэрыторыі "Нацыяналкі".

Усю тэрыторыю былога АВ "Маскоўскі абнеслі высокім плотам, на якім  бліжэй да скрыжавання Філімонава-Незалежнасці павесілі сацыяльную і камерцыйную рэкламу кампаніі "Газпрам" -- новага ўладара тэрыторыі.

Некаторы час таму я мусіў сустрэць жонку з дзецьмі ля паліклінікі на Філімонава і выйшаў на прыпынку, дзе вялася будоўля. З-за гэтага мусіў шкандыбаць вялікі крук да "Нацыяналкі" і ад яе да паліклінікі (хоць мог пайсці зваротным бокам цераз праспект і прыйсці на месца хутчэй).

А іншым разам мусіў ехаць з вул. Радыяльнай (ад прыпынку "Волжская") дадому на 87-м аўтобусе і пад'ехаў да м. "Усход", што зручней для мяне (раней мусіў шыбываць дамоў ад прыпынку насупраць магазіна "Феронія", калі ехаў гэтым маршрутам). Так заўжды: дзесьці губляеш, дзесьці знаходзіш.

Мы будуем "ізм". Працяг гісторыі

У папярэднім артыкуле пра эканоміку сучаснай Беларусі засталося недасказанае. Паспрабую яго дасказаць.

Напярэдадні 7 лістапада -- Дня Кастрычніцкай рэвалюцыі падняў у дзвюх сваіх студэцкіх групах пытанне (ў якасці размінкі ў пачатку занятка па англ. мове) ці будуць яны адзначаць надыходзячае свята. Адказы былі прадказальнымі: ніхто Рэвалюцыю адзначаць не збіраўся, але некаторыя сказалі, что будуць проста піць у гонар выхадных. У адной з груп паднімаю дадатковае пытанне: а калі гэта традыцыйнае свята зрабілі б камерцыйнай забавай з танцамі, паветранымі шарыкамі, стралянінай з наганаў па намаляваным буржуям і г.д., ці пайшлі б яны на такое свята. Адзін адказаў, што тады б пайшоў. Я так сябе стаўлю з студэнтамі, што яны мне ў пытаннях на пункт гледжання не хлусцяць, таму лічу, што яны казалі тое, што думаюць.

Сёння, калі гуляў з сваімі сынамі недалёк ад Дома Міласэрнасці, заўважыў яшчэ адну дэталь таго ж плана. Цэнтр аўтабізнеса які на карце знаходзіцца побач з Домам Міласэрнасці  (далей ДМ) фактычна знаходзіцца на яго тэрыторыі па-за плотам упрыгожаным крыжамі. І што? На першы погляд ДМ -- гэта і медцэнтр і страўніца (трапезная) для бедных, там ёсць і дзіцячая пляцоўка. І ўся гэта шматфункцыянальнасць накіравана не толькі на праваслаўных. Але калі медцэнтр яшчэ як-ніяк звязаны з ідэяй рэлігійнай міласэрнасці, то аўтабізнес тут пры чым? А пры тым, што ў Беларусі, як і ў астатніх краінах Еўропы ідзе паступовая камерцыялізацыя ўсяго. Беларуская праваслаўная царква ва ўсялякім разе некаторы час таму мела значны пакет акцый некаторых камерцыйных кампаній, але ёсць сродкі забрабляць грошы, а ёсць ідэі. Дык вось, аўтабізнес, абнесены плотам праваслаўнага цэнтра -- гэта аб'яднанне рэлігіі і бізнеса на платформе розных відаў сервіса.

Можна не пагадзіцца з такой думкай, але мне гэта нагадвае непрыгожы анекдот пра аб'яднанне двух рознапланавых часопісаў пад агульнай назвай. І камерцыялізацыя ўсяго, якая ідзе крок за крокам, вынішчае тое ідэйнае і нават ідэалістычнае, што прысутнічае ў перакананнях і праваслаўных, і камуністаў і іншых, для каго такія святы як Кастрычніцкая рэвалюцыя, Радаўніца, Першамай, Дзяды, Тройца -- гэта даніна традыцыі і светлае свята перш за ўсё, а не магчымасць выпіць ці прадаць свае тавары і паслугі даражэй.

Мінулае на ўзгорку. Могілкі "Дворышча" на фотаграфіях

Побач з сучаснымі кварталамі заходняй часткі Мінска схаваліся яшчэ адны непрыкметныя могілкі, якія перажылі час кіравання двух расійскіх імператараў, тры рэвалюцыі, дзве нямецкія акупацыі, савецкую ўладу і больш за 20 год незалежнасці Беларусі. А гісторыя -- гэта не толькі адметныя людзі і падзеі, але і лёс непрыкметных людзей. Людзей, якія непрыкметна жылі, памёрлі. А цяпер такім жа непрыкметным чынам знікаюць і іх магілы. Хочацца, каб памяталі тых непрыкметных людзей, без якіх немагчымымі былі б сённяшнія дасягненні. Да таго ж старыя магілы ў сучасным еўрапейскім горадзе з'яўляюцца ніткай, што звязвае нас з савецкім і дарэвалюцыйным мінулым. І гэта нітка паступова iрвецца... Пагледзім, якую гісторыю распавядаюць могілкі "Дворышча".

Від на могілкі.

Ля ўвахода

 Злева пад лісцямі рэшткі магілы, а справа дагледжаная з помнікам дарэвалюцыйнай або ранняй савецкай эпохі.

 Помнік старой і крыж новай магілы побач. Дарэчы тут ёсць пахаванні 2010-х гг.

 Некалькі кінутых магіл і сляды вогнішча (справа)

 Павалены помнік з магілы 5-месячнага немаўля. 1878 г.

 Яшчэ некалькі старых магіл на фоне агароджы савецкіх пасляваенных.

 Два маленькіх, магчыма дзіцячых, пахавання (бліжэй да зялёнай агароджы) і дзве магілы крыху большых памераў. Захаваліся толькі ўзгоркі.

 Помнік лета 1917 г.

 Два помніка і пень старога дрэва, што расло непасрэдна на магіле.

 Яшчэ 2 старыя магілы.

 З аднаго боку дрэва, з другога -- агароджа савецкай эпохі. Дарэчы гэты рэйдэрскі захоп тэрыторыі старой магілы пад новую -- не адзіны выпадак хамства на "Дворышчы".

 Адноўлены помнік магілы 1912 г.

 А злева ад яго -- помнік 1910 г. Таксама апрацаваны рэстаўратарам.

 Павалены помнік 1911 г.

 Жалезны крыж за межамі могілак. І від на забудову вул. Бельскага.

 Разбіты помнік 2002 г. Думаю свядомы вандалізм. Не мог помнік сам разваліцца за такі кароткі час.

 Хутка гэты помнік знікне ў зямлі.

 8 узгоркаў у 2 рады. На чорным крыжы зафарбаваны надпіс.

 Від на будоўлю за межамі могілак. Могілкі "Дворышча", як і многія іншыя могілкі горада паступова акружаюць будоўлямі.

 Магіла 1827 г.

 Яна ж на фоне ўзгоркаў упрыгоджаных кветкамі.

 Яшчэ два старых помніка. Па-за німі тая ж магіла 1897 г.

 Магіла 1915 г.

 Від з "верхняй" старой часткі могілак на "ніжнюю", савецкую. На заднім фоне высоткі мікрараёна "Малінаўка".

 Крэатыўнае ўпрыгоджанне невядомай магілы.

 А магілу, на якую я навёў чырвоную стрэлку, пераўтварылі ў сметніцу. Да кантэйнераў вакол могілак лянота несці смецце...

 Невядомая магіла з цэклікам без надпісу. Не думаю, што тут пахаваны чалавек, асобу якога не атрымалася высветліць ці расстраляны злачынец. І тое, і тое магчыма, але звычайна такіх чакае крэмацыя за кошт дзяржавы. Праўда падобныя магілы ёсць у Калодзшчах.

 Павалены помнік ля паўночнай мяжы могілак.

Від на вул. Бельскага з узгорка, па-за межамі могілак. Сіня-зялёнае злева -- таксама агароджа нейкай будоўлі.

Сапраўдная справядлівасць для тых, хто так непрыкметна жыў і цяпер непрыкметна ляжыць, адбудзеца толькі пры ўваскрэшанні памерлых да жыцця на зямлі, ў што я асабіста веру. Але цяпер справядлівасцю было б не забыць гэтых памерлых, бо з гэтага складаецца гісторыя горада, краіны і ўсёй Зямлі.

Фотаграфіі Андрэя Берастоўскага. Зроблены 14.11.2014 г.

А ты в школе работал?

Иногда я встречаю людей, которые задают мне вопрос: "А ты в армии служил?" и получив отрицательный ответ различным образом показывают, как много я упустил для своего развития из-за этого.

Так получилось, что мои отец и дед -- бывшие военные, а добрая часть детства и юности прошли в военном городке, но в армии я не служил, причем осознанно по причине религиозной позиции, а не из желания "откосить". Альтернативную службу тоже не проходил ибо ее в Беларуси на тот момент не придумали, и когда медкомиссия выявила у мена сколиоз, военкомат оставил меня в покое до 27 лет, когда понадобилось получить военный билет.

Что я упустил в армии -- знаю в силу вышесказанного. А теперь отвечу, что упустили те, кто меня считает уклонистом от трудностей.

Я проработал школьным учителем за себя и за того парня. По распределению. Все прелести этой работы, включая стычки с хулиганами, сбор справок по инстанциям под проливным дождем, когда ты к тому же простужен, крики начальства, которое по другому разговаривать не умеет, масса бумажной работы, когда ты вечно виноват, если что-то записал не так, поборы на разные мероприятия из символической зарплаты. Правда не было классного руководства.

Некоторые мои однокурсники откосили от этого. А Вы проходили ЭТУ школу настоящих мужчин?

Мы будуем "ізм"

Аднойчы гумарыст М. Задорнаў у сваім выступленні казаў, што Беларусь -- гэта вялікі партызанскі край, маючы на ўвазе звонкавую кансервацыю савецкай улады ў краіне. Паколькі Задорнаў не вучоны (хоць і працуе ў амплуа "пад вучонага"), а толькі артыст, і галоўная мэта, да якой ён імкнецца ў сваіх выступленнях, -- забаўляць публіку, пакінем яго выказванне як жарт і не будзем аспрэчваць менавіта яго словы.

Але многія сур'ёзна лічаць Беларусь ацалеўшым аазісам савецкай мінуўшчыны. На першы погляд так і ёсць.

Званок у дзвер. Я ведаю, што гэта міліцыя: суседка памерла пры нявызначаных абставінах. Адчыняю. На парозе следчы. Вітаю госця:
-- Прывітанне, пан міліцыянер.
-- Таварыш міліцыянер. Прывітанне, -- усміхнуўся следчы.

"Таварыш міліцыянер", "таварыш прэзідэнт" (так звычайна звяртаюцца да прэзідэнта краіны яго падначаленныя), сцяг і герб з сацыялістычнай сімволікай, святкаванне Першамая і дня Кастрычніцкай рэвалюцыі, назвы вуліц у гонар савецкіх герояў, помніку Леніну на галоўных плошчах гарадоў... Госцю краіны можа здавацца, што патрапіў у СССР. Але падабенства з савецкім ладам больш звонкавае і знікаючае.

Савецкая стабільнасць, калі трымалі на балансе нерэнтабельныя заводы, буйную армію і такую ж колькасць чыноўнікаў і функцыянераў з незразумелымі абавязкамі, трымалася пераважна на нафтадоларах. У Беларусі няма такіх рэсурсаў, акрамя драўніны і калійнай солі, на якіх не разгуляешся. І абвал эканомікі пачатку 90-х прывеў да бархатнай рэстаўрацыі 1995-6 гг., калі знешне адрадзіліся многія сацыялістычныя атрыбуты, але эканоміку паднімаюць не сцягам, а эфектыўнай арганізацыяй кіравання, якая прымушае кожнага працаваць на агульны дабрабыт. А гэта -- задача найцяжэйшая. Таксама паўтаруся, як і пісаў раней -- не быў СССР краінай з сацыялістычнай эканомікай: быў жорсткі дзяржаўны капіталізм, багатыя і бедныя, адсутнасць кантролю ўлады народам, адмова права на перамяшканне для калгаснікаў, адмова права на забастоўку рабочым. Таксама існавалі і іншыя элементы капіталізма: прыватны бізнес (часам падпольны, часам легальны), падпольныя казіно, бардэлі, гандаль наркотыкамі... Тое ж самае ёсць і ў сацыялістычным Кітаі (дзе адукацыя і медабслугованне платныя, а пенсіі плацяць толькі некаторым шчасліўцам).

І вось я стаў сведкам, як у Беларусі паступова будуюць жорсткі капіталізм з сацыялістычнымі атрыбутамі. Вось некалькі прызнакаў таго, што робіцца ўсё больш капіталістычнай.

Як перакладчык, я часта маю справу з рознымі дагаворамі і спецыфікацыямі і бачу як "раскруціўся не па дзіцячы" беларускі прыватны сектар эканомікі. Бізнес -- даволі жорсткая штука, дзе пануе эгаізм, і індывідуальны, і калектыўны. Гэта бачна па таму, на якіх умовах дамаўляюцца людзі паміж сабой па кантрактах.

Можна ўбачыць і знешнія прызнакі таго як будуецца капіталізм: горад Мінск пакрываецца хайтекаўскімі небаскробамі, а на дарогах амаль не сустрэнеш савецкія машыны -- адны іншамаркі (для параўнання: Крым -- гэта царства савецкага аўтамабіля). У гандлі склаліся свае невялічкія карпарацыі: "Гіппа", "Суседзі", "Рублёўскі", "Еўраопт" адкрываюць усё новыя крамы ў Мінску і іншых гарадах Беларусі, а пры гэтым знікаюць некаторыя нерэнтабельныя дзяржаўныя і прыватныя крамы. Некаторыя кампаніі займаюцца адразу некалькімі відамі дзейнасці. Так "Ладэ" -- гэта не толькі сетка медцэнтраў, а яшчэ і турфірма.

Многія мае суайчыннікі думаюць, што капіталізму ў Беларусі няма, а калі ён прыйдзе, жыццё наладзіцца. (Гэта нагадвае словы адной дзяўчыны свайму жаніху: "Калі я нарэшце выйду за цябе, ў мяне ні аб чым не будзе балець галава"). Але як чалавек, які круціцца сярод бізнесменаў, не згаджуся. Часам капіталізм азначае адносіны "начальнік-дурань", калі прадаўцы м-на "Суседзі", напрыклад, мусяць раздаваць патрыятычныя ленты на дзень Перамогі ўсім пакупнікам ці апранаць "дзедмарозаўскія" шапкі перад Новым годам (я пытаўся, і ведаю, што гэта не было абсалютна дабраахвотным). Капіталізм можа азначаць высокія планкі для супрацоўнікаў, калі, каб не згубіць сваё месца, чалавек мусіць рэгулярна працаваць звышурочна, альбо выконваць абавязкі, якія не ўваходзяць у яго кампетэнцыю (нярэдка толькі за права не згубіць работу). Бясспрэчна, капіталізм, з аднаго боку, дае больш магчымасцяў для чалавека, чым савецкая планавая эканоміка. Але з другога гэта і магчымасць увядзення татальнага кантролю над работнікамі, якія будуць павінны праводзіць спецыяльнымі карткамі па турнікету, каб выйсці пакурыць альбо з'есці яблык на вуліцу (і гэты час будзе вылічаны з зарплаты, як на Захадзе). Работнікаў могуць прымушаць працаваць амаль бясплатна звышурочна ці браць крэдыт ад кампаніі. Нядаўна ў суботу мусіў дзяжурыць на кафедры ў дзень завочніка разам з некалькімі калегамі і пакуль яны (ў асноўным немаладыя кабеты) размаўлялі за жыццё, я амаль не адрываючыся ад камп'ютара перакладаў бясконцыя балансы і спецыфікацыі на англійскую мову. А што рабіць, калі здача праекта тэрміновая? Гэта і ёсць капіталізм.

У апошнія гады заўважаю тэндэнцыю паступовага пераходу да суцэльнага платнага медабслугоўвання і платнай адукацыі. Адзін з маіх вучняў у 2008 г., калі я працаваў настаўнікам англійскай у гімназіі, падзяліўся сваёй спрэчкай з класнай падчас нейкай выхаваўчай планёркі па правам чалавека.
-- Правы чалавека -- гэта тое, што мы не маем у школе, -- казаў ён.
-- Няпраўда, вы маеце права на бясплатную адукацыю, -- адказала яго класная.
У адказ ён проста пералічыў паборы на падручнікі, харчаванне, рамонт класа і г.д. І настаўніца не мела што адказаць на гэта.

Паколькі мае дзеці яшчэ не школьнікі, магу дадаць толькі, што аплата харчавання ў дзіцячым садзіку даволі кусачая, ратуе мой бюджэт тое, што ходзім туды рэдка, бо часта хварэем падчас паходаў у сад. Апошні раз плаціў, здаецца, 270 тыс.руб/мес. (+370 тыс падатак за права займацца перакладамі і каля 700 тыс за тэлефанію, камуналку і інтэрнет) -- атрымоўваецца больш за 100 дол., што "няслаба" для нашай сям'і.

Таксама медыцынскае абслугоўванне не абыходзіцца нам бясплатна. І справа не толькі ў тым, што трэба плаціць за лекі, а і ў тым, што некаторыя дыягнастычныя і лячэбныя працэдуры альбо даступны толькі за грошы (ці бясплатна толькі для вельмі абмежаванага кола пацыентаў), альбо бясплатны аналаг значна саступае ў надзейнасці і якасці платнаму.

Ёсць і зрухі ў плане павышэння пенсіённага ўзросту і абмежавання магчымасці атрымоўваць пенсію для некаторых грамадзян. І гэта не здзек дзяржавы над падаткаплацельшчыкамі, а спроба знайсці выйсце з дылемы: як у эканамічна небагатай краіне пракарміць вялікую армію ільготнікаў і пенсіянераў і пры гэтым не стварыць рэвалюцыйную сітуацыю.

І, нарэшце, хачу паказаць некалькі псеўдасацыялістычных атрыбутаў сучаснай Беларусі.

Міліцыя. Дарэмна такую назву барацьбітоў з крыміналам разглядаюць як сацыялістычную. Міліцыя, як аналаг паліцыі (а не народнае апаўчэнне), ўзнікла 4 сакавіка 1917 г., калі Часовы ўрад Расіі пасля перамогі Лютаўскай рэвалюцыі распусціў паліцыю, як царскі карны апарат, і ўтварыў замест яе міліцыю -- як структуру абароны інтарэсаў народа. Праўда, як і ў сучаснай Расіі, гэта была толькі смена цэклікаў: кадры засталіся тымі ж. Бальшавікі-камуністы тут не пры чым. У беларускай літаратуры нават ёсць нагоды пра барацьбу міліцыі Часовага ўрада з бальшавікамі (Іван Шамякін. "Першы генерал"). Таксама ў ГДР і некаторых іншых сацыялістычных краінах паліцыю не пераназывалі ў міліцыю (ў ГДР яна называлася "народнай паліцыяй"). Такім чынам, захаванне міліцыі замест паліцыі можа быць свайго кшалту данінай павагі да дэмакратычных каштоўнасцяў Лютаўскай рэвалюцыі (хоць, думаю, так глыбока над гэтым мала хто разважаў, многія назвы накшалт "міліцыі", "Саветаў" і "КДБ" хутчэй захаваліся нязменнымі па прычыне кансерватыўнай ментальнасці беларусаў).

Бюракратыя. Як перакладчык, які працуе з дакументамі, скажу: ў Еўропе спецыфікацый, стандартаў і справаздач, якія падчас моцна тармазяць развіццё эканомікі пэўных кампаній і цэлых краін, таксама хапае. Проста беларуская бюракратыя мае больш савецкую афарбоўку і тэрміналогію. Але і тут пачынаюць "касіць" пад Захад. Напрыклад, увядзенне тэрмінаў накшалт "сістэма менеджмента якасці". Як бы ні было, беларуская бюракратыя хутчэй нацыянальная, чым савецкая.

Боязь канфліктаў з начальствам, уладай і даносаў. Ухваленне публічна таго, што потым лаецца тымі ж людзьмі ў вузкім коле сяброў. Гэта спадчына не толькі савецкай мінуўшчыны, -- хоць пакаленне савецкіх людзей (а я таксама нарадзіўся ў СССР) робіць тут моцны ўнёсак -- але і традыцый часоў Расійскай імперыі. Пра гэта я, дарэчы, пісаў спецыялізаваны артыкул. Стасунак "вось прыедзе барын", якім нярэдка беларусы перакладаюць вырашэнне сваіх праблем на дзяржаву, мае больш глыбокая карані, чым толькі савецкае мінулае. Таксама класавая няроўнасць і карупцыя чыноўнікаў часоў Расійскай імперыі спарадзілі нежаданне ахвяр начальственна-чыноўнічых злоўжыванняў змагацца за свае правы ў рамках законаў ("да Бога высока, да цара далёка"). Цікава пры гэтым, што некаторыя сацыяльна-эканамічныя выступленні сучасных беларусаў мелі поспех дзякуючы таму, што яны звярталіся да прэзідэнта краіны, як да гаранта абароны народных інтарэсаў ад свавольства чыноўнікаў (аналагічная практыка часоў царскай Расіі -- паспяховыя эканамічныя забастоўкі руху палкоўніка Зубатава ў пачатку ХХ ст).

Самацэнзура (індывідуальная і калектыўная). Ізноў тое, што многія ў Беларусі пазбягаюць абмяркоўваць пэўныя тэмы і праблемы (неабавязкова палітычныя) -- гэта не толькі рудымент савецкага жыцця. Хто ўважліва чытаў рускую класічную літаратуру (напрыклад, Чэхава), мог заўважыць б як баяліся розныя дробныя чыноўнікі ці служачыя казаць штосьці, за што іх маглі пазбавіць пасады ("я чалавек сямейны, служачы"). І заходняя паліткарэктнасць -- гэта таксама цэнзура і самацэнзура. Аднойчы на факультэце міжнародных адносін БДУ невялікі курс лекцый чытаў адзін амерыканскі прафесар, імя і прозвішча якога я не памятаю. Я быў яго памочнікам і перакладчыкам. І пасля першай лекцыі, дзе ён нешта між іншым узгадаў пра аборты, ён вінавата перапытаўся ў мяне, калі мы засталіся адны:
-- Was it OK that I spoke about abortions? You know, do students feel OK when they are told about sex? (Гэта нічога, што я рапявядаў пра аборты? Студэнты нармальна ставяцца, калі ім распавядаюць пра сэкс?)
-- Don't worry, they love it. (Не турбуйцеся, яны любяць такія тэмы) -- адказаў я
Усмешка прафесара была не толькі рэакцыяй на далікатную тэму, але і ўсмешкай палёгкі. Не хачу быць амерыканскім прафесарам пасля гэтага.

Хутчэй за ўсё сацыялістычныя святы і іншая савецкая атрыбутыка, якая падабаецца і прэздэнту і многім жыхарам Беларусі працягне быць асаблівасцю краіны яшчэ некаторы час невядомай працягласці. Але ад такіх савецкіх трэндаў, як фінансавая падтрымка нерэнтабельных прадпрыемстваў і дзяржаўных навучальных устаноў і ўстаноў медабслугоўвання ідзе ціхі, але няспынны адыход.

Таксама па тэме:
Уплыў Расійскай імперыі на светапогляд і мысленне жыхароў былога СССР
Чарга, як за айфонам
Смак банана
Бюракратычная Беларусь
Рукі даяркі