У 1958 г. пабачыла свет "Сярэбраная табакерка" беларускага пісьменніка Змітрака Бядулі. Сюжэт цікавы: заяц Дзіда-дзед хітрыкамі заманіў смерць у сваю табакерку і доўгі час там яе трымаў. У выніку людзі і жывёлы сталі неўміручымі і з імі адбываюцца розныя прыгоды. Прапаную чытачам блога азнаёміцца з некаторымі ўрыўкамі твору.
Дзіда-дзед нёс дахаты табакерку з палонніцай. За пазухай, на голых грудзях халоднае серабро табакеркі пякло яго агнём. Ён прыціскаў рукой маленькую скрыначку, за якую любы кароль аддаў бы ўсё сваё каралеўства. За гэту скрыначку народы гатовы былі насіць на руках Дзіда-дзеда, як героя, як вызваліцеля усяго свету ад тысячагадовай бойні. Ён, Дзіда-дзед, іццявіў нясмелую мару ўсяго жывога на зямлі: за паланіў адвечную грабежніцу жыцця, выцер слёзы з усіх вачэй, знішчыў страх небыцця.
Адчуванне Дзіда-дзеда было дзіўнае. Думкі ў галане пераскоквалі адна праз адну, як вырай птушак, які спяшаецца ў вечнае лета. Яму здавалася, што ўсё гэта не ява, не сапраўднасць, а сон, казка. Пакуль што ён усё будзе трымаць у вялікім сакрэце. Нават сваім родным, вечна напалоханым зайчыкам не раскажа.
Дзіда-дзед аглядаўся навокал — на возера, на лес, на неба, на паплавы і ўзрадаваўся: «Мне ж цяпер не трэба баяцца нікога і нічога». Раптам пачуў здалёк грукат фурманкі і крык чалавека на каня: «Но-о-о! Но-о-о!» Дзіда-дзед па старой прывычцы трывожна навастрыў вушы, але тут жа схамянуўся і зарагатаў на ўвесь голас:
— Го-го-го-о-о! — і закрычаў чалавеку, які не чуў яго: — Ці ведаеш ты, чалавеча, якім ты стаў шчаслівым? Калі едзеш з хворым дзіцем да доктара — вярніся дахаты! Доктар ужо нікому не патрэбны.Няма Смерці! Чуеш? Няма Смерці! Няма!
Ён глядзіць на сонца, на птушак у небе, I ў яго галаве не тоўпіцца вялікая на ўвесь свет радасць... «Заўсёды, заўсёды буду на ўсё гэта глядзець... На месцы ранейшых магільнікаў цяпер зацвіце яблыня». Ён пачаў падскокваць, танцаваць, кружыцца, як уюн. Свет стаў цесны ад радасці. Ён заспяваў:
I піць будзем,
I гуляць будзем.
У табакерцы Смерць —
Вечна жыць будзем!
Раптам ён спыніў песню і пачаў узірацца ў бярэзнік. Вочы яго напоўніліся роспаччу і расчараваннем. Ён акамянеў. Вось што Дзіда-дзед, вечная памяць яму, угледзеў.
Па сцежцы з усіх сіл імчыцца воўк — малады, аграмадны, магутны. Яго ногі пругкія, і лёгкія на скаку. Ён знекуль цягне авечку... Ці ж так? Не! Не! Не! Дзіда-дзед пачаў супакойвацца. Беласнежная авэчка ляжыць на воўчай спіне, гайдаецца, як на пярыне, і зусім не баіцца. Вочы яе лагодныя. Яна не бляе, а пазірае з цікавасцю на белагрудыя бярозкі колеру яе шэрсці.
Вочы ў ваўка, спачатку злыя, з драпежніцкім жоў тым бляскам, пакрысе робяцца добрымі, спакойнымі, бадай-што такімі, як у авечкі. Нібы нутро звера пачынае астываць ад таго страшнага пекла і смагі ў крыві, якое паліла яго самога, яго бацькоў і дзядоў. Воўк змяншае свой гон, пакуль зусім не спыняецца. Крыху прыхіляе пярэднія ногі, і з яго спіны павольна, нібы з карэты, злазіць авечка.
I авечка і воўк пачынаюць з цікавасцю абнюхваць адно аднаго. У іх выгляд брата і сястры, якія дагэтуль шмат год не бачыліся. Яны ліжуцца, кладуць галовы адно аднаму на карак з нязведанай дагэтуль пяшчо тай. У ваўка пачынаюць нараджацца новыя, незнаёмыя яму самому гукі: ён буркуе, як голуб.
Доўга паглядаюць яны адно на аднаго, пакуль авечка пачынае мірна шчыпаць траву. Воўк доўга нюхае траву, ліжа языком, дзівіцца нечаму ледзь не з чалавечым выразам у вачах і постаці, круціць галавой і кідаецца з наскокам на траву, як на падатлівае горла авечкі. Пару разоў ён выплюнуў траву, прысеў на заднія лапы і давай ірваць траву пярэднімі лапамі і зубамі — і глытаць камкамі, нібы мяса. Пакруціў галавой, шпарка ўскочыў і схапіў авечку за гарляк.
Авечка ўслужліва падставіла ваўку горла, ніба хацела сказаць: «Калі табе прыемна, рэж мяне...» Воўк з агідай адскочыў ад авечкі, прыпаў бокам да бярозы і завыў. Выццё павольна перайшло ў сабачы радасны візгат.
Воўк высока падскочыў, нібы хтосьці мацнейшы за яго падкінуў яго ўгору, і пачаў кружыцца на адным месцы ў радасным вар'яцтве. Сам ён захапіўся сваім танцам і пачаў падбрыкваць. Пры гэтым хвост скручваўся ў абаранак і зноў раскручваўся.
Воўк гулліва падсунуўся да авечкі і давай ілбом бадаць яе ў бок. Авечка строга патупала нагой, грэбліва на яго зірнула і накіравалася назад у вёску. Воўк, апусціўшы галаву, як вінаваты, ціха патрусіў за ёю.
Дзіда-дзед з захапленнем назіраў за ваўком і авечкай. Што гэта? Міра зямлі? Ці ж так? Што ж... без ветру і дуб не шуміць. Калі Зміцер хіцер, дык і Матрона не варона. Паспрабую і я!
Доўга не думаючы, Дзіда-дзед скокнуў ваўку на спіну. Воўк задрыжаў, спудзіўся, павярнуў галаву і лізнуў Дзіда-дзеда ў калена. Дзіда-дзед дастаў з кішэні доўгу вяровачку, накінуў на галаву ваўка, як аб роць, і пакіраваў ваўка ў бярэзнік. Вазіў я цябе сваімі касцьмі, павязі ж ты мяне хоць на спіне! Ты ж, Мікіт М, не хвор...
Воўк паслухмяна павярнуўся і патрусіў дробным крокам.
Першы раз у жыцці Дзіда-дзед, каб яму лёгка ікалася на тым свеце, зрабіўся казаком — на ваўку конна паехаў. Стукнуў ён пару разоў пяткамі, нібы шпорамі, ваўка ў бакі — і воўк памчаўся па лясной сцяжынцы. Дзіда-дзед радаваўся ды толькі вусамі вадзіў направа і налева.
Тым часам вядомая на ўсю аколіцу пляткарка і звадыятка сарока-белабока мо ў дзесяты раз звоніць ва ўсе сарочыя званы і трубіць ва ўсе сарочыя трубы:
— Калі Смерць падышла да Зайца, ён вельмі спалохаўся. Гэта ж на ўсім свеце вядома баязлівасць зайцаў. Аб гэтым людзі ў сваіх кнігах друкуюць. Заяц глядзіць на Смерць, дрыжыць і не ведае, што рабіць. Я тады падскочыла, вырвала ў Зайца табакерку, адчыніла яе і кажу да Смерці: «Нюхай, матулька, нюхай, цётачка! Нюхай, золатца! Нюхай, ягадка! Нюхай, карміцелька наша, абараніцелька наша!» Яна, Смерць, прыгнула нос да табакеркі, а я, доўга не чакаючы, кульнула яе ў табакерку і хлоп табакерку на ўсе замочкі! Я, мае родныя, павесіла на табакерцы замок з пуд. «Не вылезеш, гадаўка, кажу. Сядзі і не свавольнічай, кажу. Тытунь, кажу, нюхай і паганыя лыткі свае чухай!» Каб у мяне крыллі адваліліся, калі не так! Каб мне раса вочы выела, калі не так! А Заяц зайцам — баязлівы і хітры — прыстаў да мяне смалой: «Аддай табакерку!» Яго ўласная, кажа, табакерка! I давай бэсціць мяне на чым свет стаіць. «Ты, кажа, такая, ты сякая, ты і гэткая!» Аж у мяне вушы вянулі ад яго брыдкіх слоў. Я зазлавалася ды тыцнула яму табакеркай у зубы. «Нюхай, кажу, калі твая табакерка!» Ён — табакерку за пазуху ды нават не падзякаваў... Наадварот — вылаяў: «Шышкі, кажа, глытай і смалой запівай».
***
Едзе сабе Дзіда-дзед на ваўку, слухае, як сарока меле языком і смяецца. Бяда яму, калі сарока выдумляе хлусню. На тое ж сарока! Ці ж разумнаму Дзіда-дзеду адгуквацца на яе брахню? У разумнага вочы і на патыліцы сядзяць. Ён ведае ўчарашні дзень, ён без акуляраў бачыць і заўтрашні.
Дзіда-дзед разумеў, што Сарока сарокай астанецца, хоць яна цяпер і неўміручая. Каб увекавечыць яе асабіста, ён і не стараўся б пасадзіць Смерць у табакерку. Эге!
А тым часам у лесе такая радасць, нібы ўсе толькі што выратаваліся ад страшнага пагрому, які цягнуўся з тых далёкіх часоў, як свет стаіць на сваіх уласных ножках.
Птушкі спявалі як ніколі. А якія птушкі? — ранейшыя лютыя між сабой ворагі. Каршуны і вераб'і, арлы, галубкі, сокалы, вароны, крумкачы, дразды, дзятлы, буслы, плісачкі, сініцы, зяблікі, удоды, зязюлі, качкі, селезні і многія-многія іншыя розных парод і плямён.
Навокал іх кружацца мухі, пчолы, авадні, осы, матылькі, жукі і жучкі. Арол пасадзіў сабе на магутную спіну статак кволых гусянят ды вандруе, лунае з імі над лесам асцярожненька, каб яны не зваліліся ўніз. I не бяда, калі зваляцца, бо не заб'юцца.
Муха вучыцца ў павука ткаць. Ці ж яна хоча стаць ткачыхай?
Смерць запалонена. Усе жывыя істоты цяпер не ўміручыя. Як жа ім не радавацца ды не гуляць?
На лісіцы — рыжай і пушыстай — сядзіць курыца і весела кудахча. А пад лісіцай грэецца кучка кураня так. Лісіца круць і верць хвастом ва ўсе бакі і пяшчот на матчынымі вачыма паглядае на куранятак. На галаве гэтай самай лісіцы стаіць певень і спявае на ўвесь лес:
Кукарэку, табакерка! Смерць сядзіць у табакерцы! Кукарэку, няма Смерці! Радасць, радасць на ўсім свеце! Кукарэку! Кукарэку!
Дзіўнае стада ідзе лясной дарогай: мядзведзі, ваўкі, барсукі, зайцы, расамахі, авечкі, каровы, быкі, свінні, коні, казулі, ласі, дзікія кабаны ды многія-многія іншыя — усіх не перакажаш — язык намазоліш.
Галасы і гукі ўсіх гэтых жывёл і звяроў — на першы слых разнастайныя, а паводле свайго аднолькава га радаснага пачуцця вельмі падобныя адны да адных. Вдаецца, што гэта на розных інструментах граюць адзін і той самы радасны марш.
Якія ў іх цудоўныя вочы! Нібы хтосьці дзіўнай хустачкай выцер ім усім вочы — не стала драпежніцкага бляску ў адных і выразу страху ў другіх. Якія постаці! Усе яны выражаюць лагоду, дабрату, радасць і любоў, уважлівасць і далікатнасць.
За гэтым дзівосным стадам з хварасцінай у руках павольна ступае маленькая, босенькая, сінявокая, белавалосая дзяўчынка-пастушка. У яе статку была адна кароўка, дзве авечкі і пара рабенькіх парасят. Пастушка нават не паспела агледзецца, як вырасла яе стада.
Ногі ў бедненькай пастушкі закарэлыя ад гразі і патрэсканыя да крыві. Рукі яе ў сіняках і твар у сіня ках. Мабыць, старшыя вечна крыўдзілі яе, бязлітасна білі. Яе адзенне — мяшок, цвёрды, як луб. Затое вочы ў малой пастушкі ззяюць радасцю неўміручасці... Яна сама не ведае, што водсвет неба ў яе вачах ніколі-ніко лі не пагасне. Яна сама не ведае, што ніколі-ніколі жыццё не вылеціць з яе сэрца.
Пастушка дзівіцца на сваё небывалае стада і смяецца дзіцячым галаском.
...
Сарока, лятаючы тады па свеце, спынілася ля адной кватэры. Акно было адчынена, і Сарока ўсё бачыла. На ложку ляжала маладая дзяўчына. Яна канала.
3 кватэры выйшаў паважны сівабароды доктар у за латых акулярах. За ім ішоў заплаканы чалавек сярэд піх год — бацька паміраючай. Са страшэннай усмешкай на пакутлівым твары і шапатлівым змораным голасам ён запытаўся:
— Скажыце, паважаны прафесар, гэта канец? Доктар бездапаможна паціскаў плячыма. Бацька паміраючай настойваў нібыта абыякавым голасам:
— Няўжо няма паратунку? Скажыце праўду! Доктар выціраў хустачкай акуляры, глядзеў на пакутлівага чалавека падслепаватымі вачыма, і ў яго го ласе чутна была сарамлівасць.
— Медыцына пакуль што ў гэтым бездапаможна, як малое дзіця. Сухоты — гэта страшны біч чалавецтва...
Калі пакутлівы чалавек палажыў доктару ў кішэнь грошы, той зрабіў грэблівую міну, нібы не хоча браць, хутка надзеў акуляры і прывычным вокам паспеў заўважыць, колькі грошай той паклаў у яго кішэнь.
Яны развіталіся. У пакутлівага чалавека ногі раптам зрабіліся цяжкія, цяжкія. Ён ледзь рухаўся назад. Хрусцеў касцяшкамі пальцаў і сіпата гмыкаў. Быццам нешта глытаў, ды не мог праглынуць. У яго дрыжала левая рука, брыво, губы, але ён не заплакаў. Вочы ў яго былі сухія і патухшыя.
3 пакоя паміраючай выйшаў ксёндз. Пакутлівы чалавек і яму сунуў у руку грошы. Духоўнік з такой жа мінай, як раней доктар, прыняў грошы і сказаў прывычным голасам нябеснага настаўніка:
— Мужайцеся, дарагі, маліцеся богу, дзякуйце яму за цяжкія іспыты. Каго бог любіць — таго ён і чубіць,— кажа просты народ. I гэта праўда. Ваша любімая доч ідзе ў вечнае жыццё, дзе душа яе зноў злучыцца са сваім тварцом.
Духоўнік перахрысціў чалавека і пайшоў.
— Пракляцце... пракляцце... пракляцце...— шаптаў пакутлівы чалавек. Магчыма, што ён сам не ведаў, каго ён праклінае. У гэту хвіліну твар яго быў шэры, а ў вачах успыхвалі злыя аганькі.
У пакоі паміраючай мігацелі аганькі васковых свечак. Пры стале сядзеў чорны малады манах і гугнява чытаў псалтыр. Паміраючая адвярнулася тварам да сцяны. Яна была бадай без руху. Яе русыя валасы былі рассыпаны па белай падушцы.З акна свяціла сонца. Валасы паміраючай іскрыліся на сонцы і як бы гарэлі. Гэта было страшна, бо рука паміраючай ужо была сіняя і бадай што мёртвая.
Чалавек засланіў акно фіранкай. Аганькі свечак паярчэлі. Раптам рука дзяўчыны пачала налівацца ру жовай фарбай. Пальцы пачалі рухацца так, нібы гралі на невідочным музычным інструменце. Паміраючая працяжна ўздыхнула.
Бацька ў гэты час стаяў у кутку тварам да сцяны, і яго плечы ўздрыгвалі. Ён плакаў без слёз і без голасу.
У адзін і той самы час манах і бацька паміраючай зірнулі са страхам і дзівам на канаючую дзяўчыну. Яна сядзела на ложку і папраўляла валасы.
— Што гэта? — запытаўся бацька ў вялікім страху, у небывалым здзіўленні.
— Цу-цу-цуд божы! — усклікнуў спалохана манах.— Будзем маліцца... А можа, душа ўжо вылецела з яе цела, а туды перасяліўся нячысцік і фокусы вытварае?..
А за акном Сарока крычала ахрыплым голасам:
— Не цуд божы, не нячысцік, а цуд табакеркі, табакеркі, табакеркі...
— Ха-ха-ха! Хі-хі-хі!
Гэта здаровым смехам смяялася дзяўчына. Ні манах, ні бацька яе не паспелі заўважыць, як яна ў адну хвіліну напоўнілася жыццём і сонцам. Яна ўся паружавела. Вочы заблішчалі дзіўным ззяннем здароўя і наладосці.
Яна ўскочыла з ложка спрытная, як маладая каза, ашчаперыла рукамі бацькаву шыю, заскакала і закрычала:
— Мы жывём! Мы жывём! Я не памру! Ты не памрэш! Ніхто, ніхто болын не памрэ!
Яна заспявала. Бацька схапіў яе, вялікую, на рукі і спяваў разам з ёю. А з яго вачэй сыпаліся на яе валасы і слёзы радасці.
Манах глядзеў на іх здзіўлена. Дзяўчына расцвіла. Ад яе хваробы і знаку не было. Манах не зводзіў з яе вачэй. На момант яго вочы зрабіліся маслянымі і вільготнымі. Позіркі яго былі прыкуты да яе ружовых лакцей. Ён спалохана крыкнуў:
— Бязбожніцтва! Бязбожніцтва! Маліцеся... за мае грахі і за грахі ўсяго свету!
Раптам ён змяніў тон:
— Заплаціце мне за псалмы. Гэта мае псалмы яе ўваскрасілі... А можа, сапраўды дапамагла нейкая табакерка... Хто яго ведае... Я адчуваю, што цяпер сам буду вечна жыць, як архангелы і серафімы. Мне патрэбна цяпер на вечнае жыццё шмат грошай... шмат шмат...
Бацька і дачка пачалі сыпаць на манаха асігнацыі і залатыя манеты. Манах падставіў крысочорнага адзення. Грошы на яго сыпаліся, як сонечны дождж. Ён налаўчыўся на ляту злавіць ротам залаты дукат і некалькі штук папяровых грошай, як вучоны пёс, што ловіць цукар.
Бацька і дачка глядзелі на манаха і рагаталі. А ён — голасам, падобным да сабачага брэху,— прасіў:
— Яшчэ! Яшчэ! Яшчэ!
— Забрэшаш, дам яшчэ,— пажартавала дзяўчына. Святы манах пачаў брахаць:
— Гаў! Гаў! Гаў! Гыр! Гыр! Гыр!
...
— У простым жыцці кожны край мае свой звычай, затое войны бадай усюды аднолькавыя. Войска выступае супроць войска. Ваююць! За што? За каго? За сваіх багатых начальнікаў...
Грымяць гарматы. Свішчуць кулі. Валяцца людзі, коні. Смурод, дым, агонь, крыкі, стогны. Вырэзваюць адны адных і паляць адны ў адных гарады, топяць адны ў адных караблі. Яшчэ хваляцца гэтым. I кожную вайну каралі называюць апошняй. Эге! Дык вось — вялікае поле бітвы. Зямля дрыжыць. Войскі топчуць трупы сваіх і чужых, топчуць параненых сваіх і чужых.
На адным і другім баку поля бітвы начальнікі каралеўскіх войскаў глядзяць у вялізныя карты і моршчаць ілбы. Яны спрачаюцца між сабою аб тым, як спрытней знішчыць зямельку чужых салдат... Эге! Дык вось — стаяць і сядзяць начальнікі і мяркуюць аб перамогах, а за іх спіною стаіць Смерць, і радуецца, і кепікі строіць.
I раптам, калі Дзіда-дзед паклікаў Смерць на візіт у табакерку, на полі бітвы стала ціха-ціха. Ад такой цішыні начальства ўстрапянулася ад страху. Не паспела начальства выскачыць са сваіх заховаў, як пачуліся Крыкі радасці. Войска абодвух бакоў пакідала зброю і давай абнімацца, цалавацца і крычаць:
— Няхай начальства між сабой ваюе, а мы будзем жыць... жыць... жыць! Няма Смерці! Няма... Няма... Няма...
Салдаты спяваюць песні. У параненых уміг залечпаюцца раны. Толькі трупы забітых без слоў сведчаць аб тых страшных мінутах, якія ўжо больш не вернуцца. Начальнікі спалохана крычаць:
— Біцеся!
Яны шукалі вяроўку на рагах лысай кароўкі. Вайсковыя духоўнікі страшаць салдат пеклам. Салдаты рагочуць:
— Го-го-го! Пагасла пекла! Смала кончылася! Начальнікі і духоўнікі пачынаюць страляць у сваіх cалдат. Нікога кулі не бяруць. Людзі неўміручыя. Тады начальнікі супраціўных лагераў мірацца між са бой, каб агульнымі сіламі знішчыць «бунтаўшчыкоў». Гэтыя начальнікі так прапітаны смуродным духам Смерці, ажно не адчуваюць, што іх чорная, драпежная каралева адпачывае ў Дзіда-дзедавай табакерцы. Гэтыя шчырыя парабкі Смерці будуць тысячы год жыць і з нецярплівасцю чакаць: а можа, Смерць выскачыць з табакеркі?..
***
Дзед змоўк.
Вочы ўнукаў былі чырвоныя. Была пара спаць. Аднак малыя зацікавіліся:
— Як гэта ваююць? — запытаўся ўнук.
— Растлумач, дзядок, больш проста! — прасіла ўнучка.
Дзед панюхаў з табакеркі і добра прачхаў, прачыс ціў свой нос, як флейціст сваю флейту. Крыху падумаўшы, ён весела выставіў наперад сваю руку і пачаў тлумачыць, як вядзецца вайна.
— Уявіце сабе, дзеткі, што вось гэта мая далонь не далонь, а вялікае поле бітвы. Пасярэдзіне далоні, дзс вось гэтыя дзве зморшчыны, праходзіць глыбокая рака. На правым беразе ракі стаіць адна армія, на левым беразе — другая армія. Пры кожнай арміі сваё начальства. Начальства кажа «плі!» — і бедныя салдацікі пстрыкаюць адны адных у лоб жалезнымі шышачкамі. Абліваюцца крывёй бедныя салдацікі, валяцца ў раку, і вада становіцца чырвонай ад крыві. А начальнікі ў залатых эпалетах радуюцца і сварацца між сабой.
— Мы вашых больш забілі! — кажуць адны.
— Не! — кажуць другія.— Гэта мы вашых больш знішчылі!
Ні адны, ні другія не хлусяць. Забітых шмат і на адным і на другім беразе ракі. Раптам унук усхапіўся.
— А я, дзядок, на тваім месцы зняў бы з рукі ўсіх салдат, усіх начальнікаў і сказаў бы: ідзіце дахаты!
— Не зусім так! — запярэчыла ўнучка.— Я на месцы дзеда зняла б з рукі салдат і сціснула ў кулак. Тады ўсе начальнікі патапіліся б у рэчцы і каюк вайне!
Дзед зарагатаў.
— Ах, мае разумнікі! — сказаў ён.— На такую справу патрэбна рука ад зямлі да неба. Можа, калі-небудзь вырасце такая аграмадная, магутная ручышча, а пакуль што пара спаць.
Крыніца: http://biadulia.ru "Сярэбраная табакерка", c 10-19, 23-24
Дзіда-дзед нёс дахаты табакерку з палонніцай. За пазухай, на голых грудзях халоднае серабро табакеркі пякло яго агнём. Ён прыціскаў рукой маленькую скрыначку, за якую любы кароль аддаў бы ўсё сваё каралеўства. За гэту скрыначку народы гатовы былі насіць на руках Дзіда-дзеда, як героя, як вызваліцеля усяго свету ад тысячагадовай бойні. Ён, Дзіда-дзед, іццявіў нясмелую мару ўсяго жывога на зямлі: за паланіў адвечную грабежніцу жыцця, выцер слёзы з усіх вачэй, знішчыў страх небыцця.
Адчуванне Дзіда-дзеда было дзіўнае. Думкі ў галане пераскоквалі адна праз адну, як вырай птушак, які спяшаецца ў вечнае лета. Яму здавалася, што ўсё гэта не ява, не сапраўднасць, а сон, казка. Пакуль што ён усё будзе трымаць у вялікім сакрэце. Нават сваім родным, вечна напалоханым зайчыкам не раскажа.
Дзіда-дзед аглядаўся навокал — на возера, на лес, на неба, на паплавы і ўзрадаваўся: «Мне ж цяпер не трэба баяцца нікога і нічога». Раптам пачуў здалёк грукат фурманкі і крык чалавека на каня: «Но-о-о! Но-о-о!» Дзіда-дзед па старой прывычцы трывожна навастрыў вушы, але тут жа схамянуўся і зарагатаў на ўвесь голас:
— Го-го-го-о-о! — і закрычаў чалавеку, які не чуў яго: — Ці ведаеш ты, чалавеча, якім ты стаў шчаслівым? Калі едзеш з хворым дзіцем да доктара — вярніся дахаты! Доктар ужо нікому не патрэбны.Няма Смерці! Чуеш? Няма Смерці! Няма!
Ён глядзіць на сонца, на птушак у небе, I ў яго галаве не тоўпіцца вялікая на ўвесь свет радасць... «Заўсёды, заўсёды буду на ўсё гэта глядзець... На месцы ранейшых магільнікаў цяпер зацвіце яблыня». Ён пачаў падскокваць, танцаваць, кружыцца, як уюн. Свет стаў цесны ад радасці. Ён заспяваў:
I піць будзем,
I гуляць будзем.
У табакерцы Смерць —
Вечна жыць будзем!
Раптам ён спыніў песню і пачаў узірацца ў бярэзнік. Вочы яго напоўніліся роспаччу і расчараваннем. Ён акамянеў. Вось што Дзіда-дзед, вечная памяць яму, угледзеў.
Па сцежцы з усіх сіл імчыцца воўк — малады, аграмадны, магутны. Яго ногі пругкія, і лёгкія на скаку. Ён знекуль цягне авечку... Ці ж так? Не! Не! Не! Дзіда-дзед пачаў супакойвацца. Беласнежная авэчка ляжыць на воўчай спіне, гайдаецца, як на пярыне, і зусім не баіцца. Вочы яе лагодныя. Яна не бляе, а пазірае з цікавасцю на белагрудыя бярозкі колеру яе шэрсці.
Вочы ў ваўка, спачатку злыя, з драпежніцкім жоў тым бляскам, пакрысе робяцца добрымі, спакойнымі, бадай-што такімі, як у авечкі. Нібы нутро звера пачынае астываць ад таго страшнага пекла і смагі ў крыві, якое паліла яго самога, яго бацькоў і дзядоў. Воўк змяншае свой гон, пакуль зусім не спыняецца. Крыху прыхіляе пярэднія ногі, і з яго спіны павольна, нібы з карэты, злазіць авечка.
I авечка і воўк пачынаюць з цікавасцю абнюхваць адно аднаго. У іх выгляд брата і сястры, якія дагэтуль шмат год не бачыліся. Яны ліжуцца, кладуць галовы адно аднаму на карак з нязведанай дагэтуль пяшчо тай. У ваўка пачынаюць нараджацца новыя, незнаёмыя яму самому гукі: ён буркуе, як голуб.
Доўга паглядаюць яны адно на аднаго, пакуль авечка пачынае мірна шчыпаць траву. Воўк доўга нюхае траву, ліжа языком, дзівіцца нечаму ледзь не з чалавечым выразам у вачах і постаці, круціць галавой і кідаецца з наскокам на траву, як на падатлівае горла авечкі. Пару разоў ён выплюнуў траву, прысеў на заднія лапы і давай ірваць траву пярэднімі лапамі і зубамі — і глытаць камкамі, нібы мяса. Пакруціў галавой, шпарка ўскочыў і схапіў авечку за гарляк.
Авечка ўслужліва падставіла ваўку горла, ніба хацела сказаць: «Калі табе прыемна, рэж мяне...» Воўк з агідай адскочыў ад авечкі, прыпаў бокам да бярозы і завыў. Выццё павольна перайшло ў сабачы радасны візгат.
Воўк высока падскочыў, нібы хтосьці мацнейшы за яго падкінуў яго ўгору, і пачаў кружыцца на адным месцы ў радасным вар'яцтве. Сам ён захапіўся сваім танцам і пачаў падбрыкваць. Пры гэтым хвост скручваўся ў абаранак і зноў раскручваўся.
Воўк гулліва падсунуўся да авечкі і давай ілбом бадаць яе ў бок. Авечка строга патупала нагой, грэбліва на яго зірнула і накіравалася назад у вёску. Воўк, апусціўшы галаву, як вінаваты, ціха патрусіў за ёю.
Дзіда-дзед з захапленнем назіраў за ваўком і авечкай. Што гэта? Міра зямлі? Ці ж так? Што ж... без ветру і дуб не шуміць. Калі Зміцер хіцер, дык і Матрона не варона. Паспрабую і я!
Доўга не думаючы, Дзіда-дзед скокнуў ваўку на спіну. Воўк задрыжаў, спудзіўся, павярнуў галаву і лізнуў Дзіда-дзеда ў калена. Дзіда-дзед дастаў з кішэні доўгу вяровачку, накінуў на галаву ваўка, як аб роць, і пакіраваў ваўка ў бярэзнік. Вазіў я цябе сваімі касцьмі, павязі ж ты мяне хоць на спіне! Ты ж, Мікіт М, не хвор...
Воўк паслухмяна павярнуўся і патрусіў дробным крокам.
Першы раз у жыцці Дзіда-дзед, каб яму лёгка ікалася на тым свеце, зрабіўся казаком — на ваўку конна паехаў. Стукнуў ён пару разоў пяткамі, нібы шпорамі, ваўка ў бакі — і воўк памчаўся па лясной сцяжынцы. Дзіда-дзед радаваўся ды толькі вусамі вадзіў направа і налева.
Тым часам вядомая на ўсю аколіцу пляткарка і звадыятка сарока-белабока мо ў дзесяты раз звоніць ва ўсе сарочыя званы і трубіць ва ўсе сарочыя трубы:
— Калі Смерць падышла да Зайца, ён вельмі спалохаўся. Гэта ж на ўсім свеце вядома баязлівасць зайцаў. Аб гэтым людзі ў сваіх кнігах друкуюць. Заяц глядзіць на Смерць, дрыжыць і не ведае, што рабіць. Я тады падскочыла, вырвала ў Зайца табакерку, адчыніла яе і кажу да Смерці: «Нюхай, матулька, нюхай, цётачка! Нюхай, золатца! Нюхай, ягадка! Нюхай, карміцелька наша, абараніцелька наша!» Яна, Смерць, прыгнула нос да табакеркі, а я, доўга не чакаючы, кульнула яе ў табакерку і хлоп табакерку на ўсе замочкі! Я, мае родныя, павесіла на табакерцы замок з пуд. «Не вылезеш, гадаўка, кажу. Сядзі і не свавольнічай, кажу. Тытунь, кажу, нюхай і паганыя лыткі свае чухай!» Каб у мяне крыллі адваліліся, калі не так! Каб мне раса вочы выела, калі не так! А Заяц зайцам — баязлівы і хітры — прыстаў да мяне смалой: «Аддай табакерку!» Яго ўласная, кажа, табакерка! I давай бэсціць мяне на чым свет стаіць. «Ты, кажа, такая, ты сякая, ты і гэткая!» Аж у мяне вушы вянулі ад яго брыдкіх слоў. Я зазлавалася ды тыцнула яму табакеркай у зубы. «Нюхай, кажу, калі твая табакерка!» Ён — табакерку за пазуху ды нават не падзякаваў... Наадварот — вылаяў: «Шышкі, кажа, глытай і смалой запівай».
***
Едзе сабе Дзіда-дзед на ваўку, слухае, як сарока меле языком і смяецца. Бяда яму, калі сарока выдумляе хлусню. На тое ж сарока! Ці ж разумнаму Дзіда-дзеду адгуквацца на яе брахню? У разумнага вочы і на патыліцы сядзяць. Ён ведае ўчарашні дзень, ён без акуляраў бачыць і заўтрашні.
Дзіда-дзед разумеў, што Сарока сарокай астанецца, хоць яна цяпер і неўміручая. Каб увекавечыць яе асабіста, ён і не стараўся б пасадзіць Смерць у табакерку. Эге!
А тым часам у лесе такая радасць, нібы ўсе толькі што выратаваліся ад страшнага пагрому, які цягнуўся з тых далёкіх часоў, як свет стаіць на сваіх уласных ножках.
Птушкі спявалі як ніколі. А якія птушкі? — ранейшыя лютыя між сабой ворагі. Каршуны і вераб'і, арлы, галубкі, сокалы, вароны, крумкачы, дразды, дзятлы, буслы, плісачкі, сініцы, зяблікі, удоды, зязюлі, качкі, селезні і многія-многія іншыя розных парод і плямён.
Навокал іх кружацца мухі, пчолы, авадні, осы, матылькі, жукі і жучкі. Арол пасадзіў сабе на магутную спіну статак кволых гусянят ды вандруе, лунае з імі над лесам асцярожненька, каб яны не зваліліся ўніз. I не бяда, калі зваляцца, бо не заб'юцца.
Муха вучыцца ў павука ткаць. Ці ж яна хоча стаць ткачыхай?
Смерць запалонена. Усе жывыя істоты цяпер не ўміручыя. Як жа ім не радавацца ды не гуляць?
На лісіцы — рыжай і пушыстай — сядзіць курыца і весела кудахча. А пад лісіцай грэецца кучка кураня так. Лісіца круць і верць хвастом ва ўсе бакі і пяшчот на матчынымі вачыма паглядае на куранятак. На галаве гэтай самай лісіцы стаіць певень і спявае на ўвесь лес:
Кукарэку, табакерка! Смерць сядзіць у табакерцы! Кукарэку, няма Смерці! Радасць, радасць на ўсім свеце! Кукарэку! Кукарэку!
Дзіўнае стада ідзе лясной дарогай: мядзведзі, ваўкі, барсукі, зайцы, расамахі, авечкі, каровы, быкі, свінні, коні, казулі, ласі, дзікія кабаны ды многія-многія іншыя — усіх не перакажаш — язык намазоліш.
Галасы і гукі ўсіх гэтых жывёл і звяроў — на першы слых разнастайныя, а паводле свайго аднолькава га радаснага пачуцця вельмі падобныя адны да адных. Вдаецца, што гэта на розных інструментах граюць адзін і той самы радасны марш.
Якія ў іх цудоўныя вочы! Нібы хтосьці дзіўнай хустачкай выцер ім усім вочы — не стала драпежніцкага бляску ў адных і выразу страху ў другіх. Якія постаці! Усе яны выражаюць лагоду, дабрату, радасць і любоў, уважлівасць і далікатнасць.
За гэтым дзівосным стадам з хварасцінай у руках павольна ступае маленькая, босенькая, сінявокая, белавалосая дзяўчынка-пастушка. У яе статку была адна кароўка, дзве авечкі і пара рабенькіх парасят. Пастушка нават не паспела агледзецца, як вырасла яе стада.
Ногі ў бедненькай пастушкі закарэлыя ад гразі і патрэсканыя да крыві. Рукі яе ў сіняках і твар у сіня ках. Мабыць, старшыя вечна крыўдзілі яе, бязлітасна білі. Яе адзенне — мяшок, цвёрды, як луб. Затое вочы ў малой пастушкі ззяюць радасцю неўміручасці... Яна сама не ведае, што водсвет неба ў яе вачах ніколі-ніко лі не пагасне. Яна сама не ведае, што ніколі-ніколі жыццё не вылеціць з яе сэрца.
Пастушка дзівіцца на сваё небывалае стада і смяецца дзіцячым галаском.
...
Сарока, лятаючы тады па свеце, спынілася ля адной кватэры. Акно было адчынена, і Сарока ўсё бачыла. На ложку ляжала маладая дзяўчына. Яна канала.
3 кватэры выйшаў паважны сівабароды доктар у за латых акулярах. За ім ішоў заплаканы чалавек сярэд піх год — бацька паміраючай. Са страшэннай усмешкай на пакутлівым твары і шапатлівым змораным голасам ён запытаўся:
— Скажыце, паважаны прафесар, гэта канец? Доктар бездапаможна паціскаў плячыма. Бацька паміраючай настойваў нібыта абыякавым голасам:
— Няўжо няма паратунку? Скажыце праўду! Доктар выціраў хустачкай акуляры, глядзеў на пакутлівага чалавека падслепаватымі вачыма, і ў яго го ласе чутна была сарамлівасць.
— Медыцына пакуль што ў гэтым бездапаможна, як малое дзіця. Сухоты — гэта страшны біч чалавецтва...
Калі пакутлівы чалавек палажыў доктару ў кішэнь грошы, той зрабіў грэблівую міну, нібы не хоча браць, хутка надзеў акуляры і прывычным вокам паспеў заўважыць, колькі грошай той паклаў у яго кішэнь.
Яны развіталіся. У пакутлівага чалавека ногі раптам зрабіліся цяжкія, цяжкія. Ён ледзь рухаўся назад. Хрусцеў касцяшкамі пальцаў і сіпата гмыкаў. Быццам нешта глытаў, ды не мог праглынуць. У яго дрыжала левая рука, брыво, губы, але ён не заплакаў. Вочы ў яго былі сухія і патухшыя.
3 пакоя паміраючай выйшаў ксёндз. Пакутлівы чалавек і яму сунуў у руку грошы. Духоўнік з такой жа мінай, як раней доктар, прыняў грошы і сказаў прывычным голасам нябеснага настаўніка:
— Мужайцеся, дарагі, маліцеся богу, дзякуйце яму за цяжкія іспыты. Каго бог любіць — таго ён і чубіць,— кажа просты народ. I гэта праўда. Ваша любімая доч ідзе ў вечнае жыццё, дзе душа яе зноў злучыцца са сваім тварцом.
Духоўнік перахрысціў чалавека і пайшоў.
— Пракляцце... пракляцце... пракляцце...— шаптаў пакутлівы чалавек. Магчыма, што ён сам не ведаў, каго ён праклінае. У гэту хвіліну твар яго быў шэры, а ў вачах успыхвалі злыя аганькі.
У пакоі паміраючай мігацелі аганькі васковых свечак. Пры стале сядзеў чорны малады манах і гугнява чытаў псалтыр. Паміраючая адвярнулася тварам да сцяны. Яна была бадай без руху. Яе русыя валасы былі рассыпаны па белай падушцы.З акна свяціла сонца. Валасы паміраючай іскрыліся на сонцы і як бы гарэлі. Гэта было страшна, бо рука паміраючай ужо была сіняя і бадай што мёртвая.
Чалавек засланіў акно фіранкай. Аганькі свечак паярчэлі. Раптам рука дзяўчыны пачала налівацца ру жовай фарбай. Пальцы пачалі рухацца так, нібы гралі на невідочным музычным інструменце. Паміраючая працяжна ўздыхнула.
Бацька ў гэты час стаяў у кутку тварам да сцяны, і яго плечы ўздрыгвалі. Ён плакаў без слёз і без голасу.
У адзін і той самы час манах і бацька паміраючай зірнулі са страхам і дзівам на канаючую дзяўчыну. Яна сядзела на ложку і папраўляла валасы.
— Што гэта? — запытаўся бацька ў вялікім страху, у небывалым здзіўленні.
— Цу-цу-цуд божы! — усклікнуў спалохана манах.— Будзем маліцца... А можа, душа ўжо вылецела з яе цела, а туды перасяліўся нячысцік і фокусы вытварае?..
А за акном Сарока крычала ахрыплым голасам:
— Не цуд божы, не нячысцік, а цуд табакеркі, табакеркі, табакеркі...
— Ха-ха-ха! Хі-хі-хі!
Гэта здаровым смехам смяялася дзяўчына. Ні манах, ні бацька яе не паспелі заўважыць, як яна ў адну хвіліну напоўнілася жыццём і сонцам. Яна ўся паружавела. Вочы заблішчалі дзіўным ззяннем здароўя і наладосці.
Яна ўскочыла з ложка спрытная, як маладая каза, ашчаперыла рукамі бацькаву шыю, заскакала і закрычала:
— Мы жывём! Мы жывём! Я не памру! Ты не памрэш! Ніхто, ніхто болын не памрэ!
Яна заспявала. Бацька схапіў яе, вялікую, на рукі і спяваў разам з ёю. А з яго вачэй сыпаліся на яе валасы і слёзы радасці.
Манах глядзеў на іх здзіўлена. Дзяўчына расцвіла. Ад яе хваробы і знаку не было. Манах не зводзіў з яе вачэй. На момант яго вочы зрабіліся маслянымі і вільготнымі. Позіркі яго былі прыкуты да яе ружовых лакцей. Ён спалохана крыкнуў:
— Бязбожніцтва! Бязбожніцтва! Маліцеся... за мае грахі і за грахі ўсяго свету!
Раптам ён змяніў тон:
— Заплаціце мне за псалмы. Гэта мае псалмы яе ўваскрасілі... А можа, сапраўды дапамагла нейкая табакерка... Хто яго ведае... Я адчуваю, што цяпер сам буду вечна жыць, як архангелы і серафімы. Мне патрэбна цяпер на вечнае жыццё шмат грошай... шмат шмат...
Бацька і дачка пачалі сыпаць на манаха асігнацыі і залатыя манеты. Манах падставіў крысочорнага адзення. Грошы на яго сыпаліся, як сонечны дождж. Ён налаўчыўся на ляту злавіць ротам залаты дукат і некалькі штук папяровых грошай, як вучоны пёс, што ловіць цукар.
Бацька і дачка глядзелі на манаха і рагаталі. А ён — голасам, падобным да сабачага брэху,— прасіў:
— Яшчэ! Яшчэ! Яшчэ!
— Забрэшаш, дам яшчэ,— пажартавала дзяўчына. Святы манах пачаў брахаць:
— Гаў! Гаў! Гаў! Гыр! Гыр! Гыр!
...
— У простым жыцці кожны край мае свой звычай, затое войны бадай усюды аднолькавыя. Войска выступае супроць войска. Ваююць! За што? За каго? За сваіх багатых начальнікаў...
Грымяць гарматы. Свішчуць кулі. Валяцца людзі, коні. Смурод, дым, агонь, крыкі, стогны. Вырэзваюць адны адных і паляць адны ў адных гарады, топяць адны ў адных караблі. Яшчэ хваляцца гэтым. I кожную вайну каралі называюць апошняй. Эге! Дык вось — вялікае поле бітвы. Зямля дрыжыць. Войскі топчуць трупы сваіх і чужых, топчуць параненых сваіх і чужых.
На адным і другім баку поля бітвы начальнікі каралеўскіх войскаў глядзяць у вялізныя карты і моршчаць ілбы. Яны спрачаюцца між сабою аб тым, як спрытней знішчыць зямельку чужых салдат... Эге! Дык вось — стаяць і сядзяць начальнікі і мяркуюць аб перамогах, а за іх спіною стаіць Смерць, і радуецца, і кепікі строіць.
I раптам, калі Дзіда-дзед паклікаў Смерць на візіт у табакерку, на полі бітвы стала ціха-ціха. Ад такой цішыні начальства ўстрапянулася ад страху. Не паспела начальства выскачыць са сваіх заховаў, як пачуліся Крыкі радасці. Войска абодвух бакоў пакідала зброю і давай абнімацца, цалавацца і крычаць:
— Няхай начальства між сабой ваюе, а мы будзем жыць... жыць... жыць! Няма Смерці! Няма... Няма... Няма...
Салдаты спяваюць песні. У параненых уміг залечпаюцца раны. Толькі трупы забітых без слоў сведчаць аб тых страшных мінутах, якія ўжо больш не вернуцца. Начальнікі спалохана крычаць:
— Біцеся!
Яны шукалі вяроўку на рагах лысай кароўкі. Вайсковыя духоўнікі страшаць салдат пеклам. Салдаты рагочуць:
— Го-го-го! Пагасла пекла! Смала кончылася! Начальнікі і духоўнікі пачынаюць страляць у сваіх cалдат. Нікога кулі не бяруць. Людзі неўміручыя. Тады начальнікі супраціўных лагераў мірацца між са бой, каб агульнымі сіламі знішчыць «бунтаўшчыкоў». Гэтыя начальнікі так прапітаны смуродным духам Смерці, ажно не адчуваюць, што іх чорная, драпежная каралева адпачывае ў Дзіда-дзедавай табакерцы. Гэтыя шчырыя парабкі Смерці будуць тысячы год жыць і з нецярплівасцю чакаць: а можа, Смерць выскачыць з табакеркі?..
***
Дзед змоўк.
Вочы ўнукаў былі чырвоныя. Была пара спаць. Аднак малыя зацікавіліся:
— Як гэта ваююць? — запытаўся ўнук.
— Растлумач, дзядок, больш проста! — прасіла ўнучка.
Дзед панюхаў з табакеркі і добра прачхаў, прачыс ціў свой нос, як флейціст сваю флейту. Крыху падумаўшы, ён весела выставіў наперад сваю руку і пачаў тлумачыць, як вядзецца вайна.
— Уявіце сабе, дзеткі, што вось гэта мая далонь не далонь, а вялікае поле бітвы. Пасярэдзіне далоні, дзс вось гэтыя дзве зморшчыны, праходзіць глыбокая рака. На правым беразе ракі стаіць адна армія, на левым беразе — другая армія. Пры кожнай арміі сваё начальства. Начальства кажа «плі!» — і бедныя салдацікі пстрыкаюць адны адных у лоб жалезнымі шышачкамі. Абліваюцца крывёй бедныя салдацікі, валяцца ў раку, і вада становіцца чырвонай ад крыві. А начальнікі ў залатых эпалетах радуюцца і сварацца між сабой.
— Мы вашых больш забілі! — кажуць адны.
— Не! — кажуць другія.— Гэта мы вашых больш знішчылі!
Ні адны, ні другія не хлусяць. Забітых шмат і на адным і на другім беразе ракі. Раптам унук усхапіўся.
— А я, дзядок, на тваім месцы зняў бы з рукі ўсіх салдат, усіх начальнікаў і сказаў бы: ідзіце дахаты!
— Не зусім так! — запярэчыла ўнучка.— Я на месцы дзеда зняла б з рукі салдат і сціснула ў кулак. Тады ўсе начальнікі патапіліся б у рэчцы і каюк вайне!
Дзед зарагатаў.
— Ах, мае разумнікі! — сказаў ён.— На такую справу патрэбна рука ад зямлі да неба. Можа, калі-небудзь вырасце такая аграмадная, магутная ручышча, а пакуль што пара спаць.
Крыніца: http://biadulia.ru "Сярэбраная табакерка", c 10-19, 23-24
Комментариев нет:
Отправить комментарий
Примечание. Отправлять комментарии могут только участники этого блога.