Счастьем забытый поэт с долей Рембо и Верлена...
Осень в Версале
Уладзімір Смялоўскі не так шмат напісаў, хоць яго першы вядомы мне верш быў напісаны ў 1947 г. Здаецца, людзі, якія дапамагалі яму публікаваць яго кнігі, не лічылі яго сур'ёзным пісьменнікам ці паэтам; хутчэй яго творчасць выглядала для яго спонсараў самадзейнасцю...
Калі я выпадкова сустрэўся з У. Смялоўскім ў 2006 г. і ён падарыў мне і майму напарніку па кнізе сваіх вершаў «Настальгія», на мяне гэта не зрабіла асаблівага ўражання. Мне больш падабаецца проза і публіцыстыка, чым паэзія. Да таго ж, з жывымі пісьменнікамі і паэтамі я сустракаўся нярэдка ў сваім жыцці, у тым ліку з самадзейнымі, якія пакуль (або так і) не дасягнулі ўзроўню, на якім іх творчасць трэба вывучаць. Кнігу я прачытаў і паклаў на палічку. Пазней часам чытаў пад настрой...
Зусім нядаўна давялося займацца праблемай палонных салдат Вермахта ў Беларусі. І ў гэтай сітуацыі мне дапамог менавіта Ўладзімір Емяльянавіч, хоць ужо і не быў сярод жывых. І вось у чым справа.
Смялоўскі і палонныя немцы
Так атрымалася, што тэма наяўнасці нямецкіх (і не толькі нямецкіх) ваеннапалонных у СССР была табуіраванай. Многія ведалі, пра немцаў, што будавалі дамы і заводы ў Мінску, але пісаць пра іх было непрыгожа, непатрыятычна, а часам і небяспечна, і ўсе рабілі від што нічога не ведаюць. (Як з матам: усе культурныя людзі ведаюць брудныя словы і іх значэнне, але імкнуцца не ўжываць).
Калі ў гісторыі ёсць некалькі людзей, якія заняліся вывучэннем гэтай праблемы, і часам на іх працы спасылаюцца журналісты, то ў літаратуры і мастацтве пра палонных немцаў пішуць і здымаюць фільмы ў былым СССР бадай толькі расіяне.
На гэтым фоне нейкім выключэннем выглядае верш «Пераможца» У. Смялоўскага, дзе асобе былога палоннага немца надаецца пэўная ўвага. Сюжэт больш чым патрыятычны. Былы савецкі салдат, які бедна жыве ў калгасе, ідзе да шашы прадаць свае яблыкі і сустракае там былога палоннага немца на «Мерседэсе». Пасля кароткай размовы і знаёмства, немец купляе ўсе яблыкі з кошыкам і дае «зялёную паперку», верагодна долары буйной купюрай. А былы чырвонаармеец, які разумее, што не можа атаварыць гэтыя грошы і што можа яго нават «у КДБ замятуць» -- выкідвае небяспечную паперку ў кусты.
У гэтай гісторыі мяне, як гісторыка, перш за ўсё цікавяць такія радкі:
О Шталинград! Я там тоже бывал.
Под Шталинградом на плен я попал.
Сначала Саратов, Тамбов, Кострома,
А после войны строил в Минске дома
Я так познакомился с вашей страной
И в сорок седьмом возвратился домой.
(«Победитель»)
Вельмі цікава добрае веданне гісторыі пытання. Менавіта Сталінград даў Савецкаму саюзу першую вялікую групу палонных, з якімі трэба было штосьці рабіць. Іх сапраўды развозілі ў розныя гарады Краіны Саветаў. Дакладна і апісанне таго, што выкарыстоўвалі іх на будаўнічых работах. Смялоўскі, які пасля вайны вучыўся ў тэхнікуме ў Мінску, мог ведаць як немцы адбудоўвалі горад пасля вайны. І менавіта ў 1947 г. вярнулася ў Германію першая буйная група рэпатрыянтаў.
Але ёсць у гэтай гісторыі і тое, што паэт не напісаў. Мог не ведаць. Мог і вырашыць не ўзгадаць. Стасунак да палонных немцаў і цывільных грамадзян Германіі, якіх вывезлі ў 1945 г. на прымусовыя работы, быў не значна лепшым за стасунак немцаў да ваеннапалонных чырвонаармейцаў і астарбайтераў (пра якіх таксама даволі трапную песню «Падлеткі злога лёсу» напісаў Смелоўскі). І немцы масава паміралі ад недахопу ежы, цёплай вопраткі і ад цяжкай працы першыя два гады на пераможцаў. У Германію ў 1947 г. вярнулі пераважна тых, хто ўжо не мог добра працаваць. Таму немцу з верша пашанцавала выжыць, атрымаць свабоду раней за некаторых іншых палонных, якія вярнулілся дамоў у сярэдзіне 50-х, вярнуць здароўе і наладзіць сваё жыццё. У вершы ён прадстаўлены як дагледжаны, мажны і добра апрануты мужчына, які едзе на сваёй машыне адпачываць у Крым. Гэты чалавек быў ладным прататыпам тых, што прынялі Германію разрабаванай і зруйнаванай, і здолелі зрабіць яе заможнай еўрапейскай краінай. Магчыма аўтар не рабіў на гэтым больш значны акцэнт, чым на беднасці рускага салдата Перамогі. Паўтаруся, што мог ён і не ведаць, якой цаной пераможаным немцам далося іх «эканамічнае дзіва». Але вобраз немца і гістарычны кантэкст дадзены даволі ўдала, што дае падставу вывучаць творчасць Смялоўскага на тым жа ўзроўні, што і прафесійных пісьменнікаў.
Цікава і тое, што сустрэўшыся на шашы салдаты былой вайны размаўлялі без ценю варожасці. Рускі салдат запрасіў немца ў госці:
Не хочешь ли в гости ко мне заглянуть?
Немец заплаціў добрую цану за яблыкі не ведаючы савецкіх рэалій: жабрацкага стану героя вайны, забароны мяняць (і нават мець) замежную валюту, і нават даведаўшыся ад салдата Перамогі што ён «па праўдзе кажучы, і не адпачываў» не прыдаў гэтаму значэння.
Смялоўскі не быў казённым праплачаным паэтам. Ён пісаў па жаданню душы, як сам ў гэтым прызнаваўся ў прадмове да збору вершаў. Таму яго верш пра сустрэчу двух салдат былой вайны і быў мне цікавы пры вывучэнні няпростага пытання гісторыі. Але на гэтым цэннасць вершаваных і невершаваных твораў гэтага аўтара не канчаецца.
Паэзія Смялоўскага: ўспаміны, сям'я, каханне і жыццё.
Збор «Настальгія» змяшчае паэзію, якая дапамагае лепш даведацца пра некаторыя моманты гісторыі пэўных прадпрыемстваў і арганізацый Беларусі, з якімі меў справу паэт, некаторыя цікавыя філасофскія разважанні аўтара і шматлікія падрабязнасці яго вялікай сям'і.
Так ў вялікіх падрабязнасцях апісана хірургічнае аддзяленне 6-й гарадской бальніцы Мінска, якому прысвечана паэма «Калі здараецца бяда». Паэма заснавана на ўласным вопыце. Вясной і летам 2000 г Уладзімір Емяльянавіч ляжаў у бальніцы і ледзь не памёр ад цяжкай хваробы. Гэта быў адзін з тых многіх выпадкаў, калі краіна можа згубіць таленавітага чалавека да таго, калі ён заявіць пра сябе публічна. Свае кнігі Смялоўскі пачаў публікаваць з 2005 г. Таму, калі б ён памёр у 2000 г., я б пра яго не пісаў...
У паэме аўтар нагадаў не толькі імёны асноўных хірургаў, якія выратавалі яго жыццё, але і «нязначных» супрацоўнікаў медперсанала і некаторых суседзяў па палаце. Гэта не толькі робіць добры экскурс у рэальнае жыццё, але і стварае цікавую звязку гісторыі асобнага чалавека і адной сям'і з лёсам цэлага аддзялення бальніцы горада, а значыць, у пэўнай ступені, і ўсёй краіны. Так у адным творы сустрэліся, напрыклад, вядомы беларускі хірург Ладудзька і малавядомы тэлемайстар Вячаслаў Пашук, якому «пашанцавала» ляжаць у адной палаце са Смялоўскім.
Падобным чынам, Уладзімір Смялоўскі здолеў вершавана апісаць дзейнасць дзвюх арганізацый, да якіх меў дачыненне, і некалькіх людзей, якія дасягнулі навуковага поспеху («Институт БелНИИТопПроект», «Торфопредприятие «Березинское»», «Ивану Тановицкому», «Академику Лиштвану И. И.», «Профессору Тишковичу А. В.»).
Значная частка паэзіі Смялоўскага прысвечана тэме кахання. Яго музай на працягу 53 год сумеснага жыцця (1950-2003) і нават раней была яго жонка Ірына. У прадмове да «Настальгіі» паэт прызнаецца, што менавіта з яе дапамогай ён вырашыў апублікаваць свае вершы, якія пісаў на працягу жыцця.
Большая частка вершаў зборніка – як раз пра яго жонку. Самы першы верш, пазначаны годам, – 1947 – быў прысвечаны каханай дзяўчыне, што ў будучым мела нарадзіць яму чатырох дачок і сына.
Ласковые пальчики,
Бровки интегральчики,
Каренькие глазки,
В них так много ласки,
Аленькие губки,
Беленькие зубки.
Девочка – картинка,
А зовут – Иринка.
(«Моей Иринке»)
Пазней з'яўляліся і новыя вершы, якія ўсхвалялі прыгажосць, таленты і здольнасці каханай жанчыны майстра слова. Ёсць выраз, што за кожным выбітным мужчынам стаіць выбітная жанчына. У пэўным сэнсе можна згадзіцца, што жонка Ірына дапамагла Уладзіміру Смялоўскаму паверыць у свае літаратурныя здольнасці і апублікаваць тое, што знайшло чытачоў па-за межамі кола сяброў і знаёмых сям'і Смялоўскіх.
Вершы, прысвечаныя жонцы, дапамагаюць даведацца больш і пра магчымае месца пахавання паэта. У вершы «Еду да яе» ён піша між іншым:
Ход сбавляю у развилки
Как всегда.
Указатель «На могилки»
Мне туда
(«Еду к ней»)
Паколькі Смялоўскі ў 2000-х гг. жыў у суседнім з «Альфа-радыё» доме ва Ўруччы, то ездзіць на магілу жонкі рэгулярна «па суботах» ён мог на Каладзішчанскія могілкі. Менавіта на шляху туды трэба рабіць паварот на ростанях і на гэтых ростанях ёсць знак «На могілкі». Думаю, што сваякі яго пахавалі побач з жонкай...
Але тэма кахання не абмяжоўвалася жонкай. Не, я не лезу ў такую далікатную справу, ці былі ў Смялоўскага яшчэ музы. Для гісторыі літаратуры гэта не важна. Ды й апраўдацца мёртвы чалавек ужо не можа. Таму зыходжу з гіпотэзы, што усе далейшыя апісанні прыгожай паловы чалавецтва – гэта толькі рамантычныя вобразы, падобныя, маўляў, вобразам паэзіі Меладзе.
Женщин я не много знал.
Влюбился я в нее? – Быть может.
Когда я с нею танцевал -
Почувствовал – меня тревожит
Ее изящный стройный стан,
Зовущие глаза и губы…
О Боже! Есть во мне изъян,
Который все ж меня погубит!
(«Рассказ»)
А вот соседова жена -
Смугляночка, что надо, право.
Я подмигнул ей, а она
Мне улыбнулась так лукаво…
Когда то было? В конце мая?
Да! Я с работы шел домой,
Она ж, коленками сверкая,
Бежала с сумкою большой,
В короткой юбке и босая…
Босая? Нет. То босоножки
В четыре узких ремешка
Прелесть стройной женской ножки
Приоткрывают нам слегка.
(«Когда случается беда»)
Акрамя гэтага, з паэзіі (як і прозы Смялоўскага) можна даведацца некаторыя падрабязнасці пра яго сям'ю і сваякоў. Па-за межамі творчасці пісьменніка ад яго сяброўкі з часоў вучобы ў тэхнікуме (і таксама паэтэсы і рэдактара часопіса інвалідаў «Надежда») Вольгі Янчанкі можна было дазнацца некаторыя падрабязнасці хваробы і смерці яго дачкі Наталлі і жонкі Ірыны. Яна ж была чалавекам, які выклаў у Інтэрнэт творы аўтара, з яго дазволу, і паведаміла свету пра дату яго смерці: 4 мая 2009 г...
Думаю, што Вольга Дзергачова, дырэктар гімназіі «Альтэрнатыва», якая напісала рэцэнзію на кнігу вершаў «Настальгія», можа быць дачкой аўтара Вольгай, якой прысвечаны шэраг вершаў. Магчыма, што Таццяна з рэстарана «Настальгія», у якім часта адпачываў паэт Смялоўскі і які час ад часу ўзгадваецца ў яго вершах,
Приветливо хозяюшка Танюша
Нас встречает,
И в теремке своем откушать
Приглашает
(«Милый уголок»)
таксама адна з яго дачок... Але, калі мая гіпотэза правільная, гэта ніяк не ўплывае на якасць творчасці Смялоўскага, як паэта і пісьменніка.
Яшчэ цікавая падрабязнасць з паэзіі Уладзіміра Смялоўскага – радкі пра малую радзіму:
Течет там речка невеличка,
Что Черноуткою зовут,
(«Родина»)
Родная Гайдуковка. Покой и тишина.
(«Эвелине Золотовской»)
Рака Чарнаўтка, вёска Гайдукоўка... Больш падрабязна сваю малую радзіму – в. Гайдукоўка Рэчыцкага раёна Гомельскай вобласці Беларусі Смялоўскі апісаў у празаічным апавяданні «Іллін дзень», пра які крыху пазней.
Нарэшце, некалькі цікавых філасофскіх назіранняў паэта.
Откуда мы произошли?
Кто даст из прошлого ответ?
Ведь годы навсегда ушли…
Из прошлого посланий нет…
Увы! Мы многого не знаем
Из той, веков минувших тьмы,
И лишь состарясь, вопрошаем:
«Так кто же мы? Откуда мы?»
И правнуки без нашего послания
Вопрос такой же зададут,
Но и о нас воспоминания
За нами в небытье уйдут…
Чтоб не быть преданным забвению
В завесе наступающих веков,
Ты молодому поколению
Теперь послание готовь.
(«Кто мы? Откуда мы?»)
И вновь надежда посещает,
Что уж ,наверно, этот год
Быть может к лучшему (кто знает?)
Нам перемены принесет.
И только с опытом богатым
Придет сознание того,
Что в краткой жизни смена даты
Не изменяет ничего.
(«Новый год»)
От пяти до десяти
За ручку с мамочкой идти.
От десяти до двадцати
Поиск своего пути.
Потом еще пятнадцать лет
Ты познаешь коварный свет,
И, когда стукнет тридцать пять,
Ты станешь четко понимать
Откуда может грянуть гром,
Что важно в бизнесе твоем,
Кто друг тебе и кто твой враг,
Как мил семейный твой очаг,
И как надежнее идти
По избранном тобой пути.
А проживешь десятков пять,
Ты скажешь – Снова бы начать.
Я по другому стал бы жить,
Ошибок, чтоб не повторить.
Но дальше жить ты продолжаешь
И вновь ошибки совершаешь.
А на восьмом десятке лет
Ты сможешь мудрый дать совет?
Увы, мой друг!
(«Возраст»)
Проза У. Смелоўскага
Проза Уладзіміра Емяльянавіча уключае тры кнігі «Вернісаж памяці», кніга ўспамінаў, пра якую мне вядома толькі тое, што ён яе пісаў. Апавяданне «Іллін дзень», апублікаванае на некалькіх электронных рэсурсах, і збор дзіцячых казак «Унукам маім і чужым».
«Іллін дзень» уяўляе сабой літаратурна апрацаваныя ўспаміны аўтара, яго жонкі і некаторых іншых людзей пра падзеі 1935-1947 гг. Асноўная ўвага прысвечана часам нямецкай акупацыі Беларусі 1941-44 гг. Цяжка сказаць, якую ступень у апавяданні займае літаратурна-мастацкая апрацоўка, але многае з таго, што там было апісана, адбылося насамрэч. Галоўны герой, Валодзя хутчэй за ўсё гэта сам аўтар, але пад іншым прозвішчам. Калі апісанае з ім заснавана выключна на фактах, то ён перажыў не толькі відавочныя сцэны вайны, але і здзекі ў паліцэйскім участку і прымусовы вываз у Германію на працу.
Даволі рэалістычна апісана жыццё ў савецкай вёсцы 1930-х на малой радзіме пісьменніка. Таксама вельмі добра апісаны дабрабыт і высокая культура паводзін у г. Баранавічы (вялікі кантраст з усходняй савецкай Беларусью) пасля заняцця яго Чырвонай арміяй у 1939 г. і пераезду туды аўтара і яго сям'і. Таксама вельмі добра апісаны рэаліі Вялікай Айчыннай вайны і сталінскіх рэпрэсій.
Праўда тут ёсць выключэнні. Аўтар рэалістычна апісаў пагром свайго баранавічскага дому невядомымі гарадскімі беднякамі. Ён жа рэалістычна паказаў наяўнасць розных людзей, якія ваявалі за Гітлера. Тут і немец, які частуе дзяцей слодычам, і французскія салдаты, якія схавалі яго сям'ю ў машыне, каб дапамагчы пераехаць мост, і мясцовыя калабарацыяністы, што дапамагаюць простым людзям. Тут і розныя мясцовыя і «арыйскія» адмарозкі, якія могуць затрымаць, біць ці забіць чалавека без прычын. Але праз усю кнігу ідзе ідэя вялікай Расіі і патрыятычны элемент, які значна перабольшвае сітуацыю. Я маю на ўвазе шматлікія размовы галоўнага героя і іншых персанажаў твора пра непераможнасць Расіі (у тым ліку і рызыкоўныя размовы з немцамі і паліцаямі). У рэальным жыцці такіх размоў бывае значна менш.
Апісанне чырвонаармейцаў і савецкіх партызан таксама носіць крыху ідэалізаваны характар. Яны заўсёды карэктныя, ветлівыя, добрыя да мясцовага насельніцтва. Зразумела, у рэальным жыцці сярод партызанаў хапала і такіх, якія адбіралі апошняе ў вяскоўцаў, гвалцілі жанчын і дзяўчат і забівалі мірных жыхароў за проста так. Гэта не праблема адной Беларусі. Такое бывае практычна паўсюль, дзе ідзе грамадзянская ці міжнародная вайна. Як трапна заўважыў расійскі журналіст А. Няўзораў, вайну робяць хуліганы, вайну робяць адмарозкі.... І, дарэчы, гэты момант добра адлюстраваны сцэнай ліквідацыі беларускіх яўрэяў у «Ілліным дні».
Во главе колонны шел Калодицын, а рядом с ним Жигала, который широко размахивал руками. Андрей открыл форточку. Звуки из рощи ворвались в комнату. Жигала пел известную всем революционную песню: «Смело товарищи в ногу». Колонна подошла к краю выкопанной ямы. Раздалась резкая команда, все мужчины сели прямо в снег и стали разуваться. Затем, сняли с себя верхнюю одежду и, оставшись в нательном белье, гуськом направивились к яме и стали по очереди спускаться в нее. На снегу осталась серая куча их одежды. Солдаты выстроились в шеренгу у края ямы и начали стрелять в нее из автоматов и винтовок. Весь этот кошмар длился не более получаса. Стихли выстрелы. Из местечка к роще направлялась еще одна колонна. Это были женщины.. Некоторые из них несли на руках грудных детей. Женщины шли с громкими причитаниями и плачем. А может быть, это была молитва? Все повторилось, как и с мужской колонной. Серая куча одежды на снегу увеличилась, а несчастные женщины спустились в яму. Снова выстрелы, и тишина.
Из местечка к роще направлялась самая многочисленная колонна, дети. Они шли, громко крича, некоторые плакали, но все же продолжали покорно идти к месту своей казни. Подойдя к яме, и увидев одежду своих родителей, они запричитали еще громче. Но опять резкая команда. Дети садятся на серую кучу одежды и быстро, быстро разуваются. Затем раздеваются и бегом бегут в яму.
И вдруг, резким эхом по всей роще разлетается отчаянный детский крик – Дядя, у меня сапог не снимается!
И еще, через секунду – Дядя, можно мне с одним сапогом?!
- Боже мой, да разве же это люди? Разве это культурная нация? – Воскликнула тетя Маруся. Ее слова заглушили выстрелы, доносившиеся из рощи.
Офицер построил своих солдат в колонну по два и направился с ними к волостной управе. Над местечком нависла зловещая тишина. Казалось, что даже небо потемнело от ужаса. Стародубов, словно туча, сидел в своем кабинете и читал «Отче наш», беззвучно шевеля губами. Присмиревшие полицаи сидели на скамейке у стены, будто куры, которых собираются зарезать. И только эсэсовский офицер, с видом человека, который только, что выполнил очень важное и ответственное задание, спокойно сидел на стуле, положив руку на письменный стол Стародубова, отбивал пальцами, одетыми в кожаную перчатку какой – то бодрый немецкий марш и шевелил губами, видимо, повторяя слова.
Наконец прибыли гонцы, посланные офицером за разъяснением к высшему начальству. Офицер взял из рук солдата, протянутую ему бумажку.
На листке из личного блокнота штурмбандфюрера была короткая записка, «Вы болван, оберлейтенант?»
- И это все? – Спросил офицер.
- И еще господин штурмбандфюрер просил передать вам на словах.
- Что?
- Чтобы вы лично закончили акцию.
Офицер побледнел. – Грязная свинья, - подумал он, - самую неприятную работу он всегда сваливает на меня.
По тому, как офицер взглянул на ребенка, Мария, жена Хаима все поняла. Взвыв по-бабьи, на всю управу, она крепче прижала к себе ребенка. Офицер кивнул солдату, принесшему записку от начальства. Тот с силой вырвал мальчика из рук Марии и посадил на стол. Малыш громко заплакал.
- Уберите эту глупую бабу! – Закричал офицер. – Бургомистр, отведите ее куда-нибудь и объясните, что мы ее не тронем. Пускай спокойно идет к себе домой!
Мария забилась в истерике. Гнулин с еще одним полицаем силой втащили ее из кабинета.
Офицер подошел к плачущему ребенку. – Ах, какой хороший мальчик, не надо плакать. – Рукой в перчатке погладил по головке. – Все будет хорошо. Я сей час отнесу тебя к папе. Ты любишь своего папу?
- Папа. – Сказал малыш сквозь слезы.
- Ну вот, хорошо. – Офицер достал из кармана жестяную коробочку. Достал из нее круглый леденец и протянул. Тот заулыбался. – Ну, вот и очень хорошо. Сейчас я отнесу тебя к папе.
- Папи, папи.- обрадовался малыш.
Офицер достал из кармана носовой платок, вытер слезы на щечках и носик мальчика. – Ну вот, а теперь мы пойдем к папе. – Он бросил на пол свой платок и взял мальчика на руки.
- Ком мит! – Сказал он солдату и вышел на мороз с ребенком на руках.
Кто знает, о чем думал этот исполнительный эсесовский офицер, который нес малыша, прижав его к груди, к этому ужасному месту? О чем думал солдат, сопровождавший его? Теперь этого уже никогда никто не узнает.
Вот и зловещая яма. Подойдя к самому ее краю, офицер бросил ребенка в снег. Тот заплакал. Офицер достал из кобуры свой парабеллум и выстрелил мальчику в голову. Плач стих. Только эхо от выстрела еще долго металось по роще между высокими ольховыми деревьями.
Офицер сапогом столкнул еще дергавшееся в конвульсиях маленькое тельце в яму. При этом, он поскользнулся, и, если бы не солдат, поддержавший его за локоть, то и сам мог бы упасть в эту ужасную яму.
(«Ильин день»)
Казкі ўнукам уяўляюць сабой літаратурную апрацоўку казачных гісторый, якія Смялоўскі распавядаў сваім уласным дзецям, унукам і ўнучкам, а таксама дзецям Чарнобыльскай зоны (згодна ўспамінаў В. Янчанкі, У. Смялоўскі быў адным з ліквідатараў ЧАЭС, а згодна прадмовы Смялоўскага да збору казак, ён праходзіў прафілактычны агляд у радыёлагічным цэнтры ў Аксакаўшчыне і там чытаў свае казкі дзецям Чарнобыля).
Цікава, што галоўнымі героямі казак былі самі дзеці аўтара, у прыватнасці, унучка Маша, іх лялькі і нават кот Цімоша, які жыў у казачніка. Таксама, маю яшчэ раз адзначыць, што казкі выключна пазітыўныя, амаль ўсе канфлікты ў іх вырашаюцца без боек і ніхто на працягу сюжэта не загінуў. Цікава і тое, што казкі у нейкай ступені адлюстроўваюць эпоху дзяцінства тых, для каго яны непасрэдна былі створаны: там няма казачных замкаў і іншых элементаў Сярэднявечча, як няма і мабільнікаў і камп'ютараў, без якіх нельга ўявіць сучаснае жыццё, але там ёсць начныя патрулі міліцыі разам з народнымі дружыннікамі (рэдкая з'ява для сучаснасці), аўтамабіль «Масквіч» дзеда-казачніка, які з'яўляецца ледзь не жывой істотай, гарадскія многакватэрныя дамы... Даволі цікава апісана тэма кахання ў гэтых казках без перагібаў ў бок «18+» ці поўнай табуіраванасці пытання.
Когда Игорек и Олечка пришли к своему перекрестку и стали прощаться, Игорек сказал:
- Мне кажется, Олечка, что Артур не настоящий принц и рыцарь, правда?
- Нет, Игорек, он совсем никакой не принц и рыцарь, - ответила Оля.
- Ты не печалься, Олечка, ты еще встретишь своего настоящего рыцаря и будешь счастлива…
- Знаешь, Игорек… Мне кажется, что я уже встретила своего настоящего принца… Какая же я была глупая, что не могла догадаться! Ведь ты, Игорек, и есть тот самый настоящий принц, о котором я мечтала всю жизнь!
И Оля поцеловала Игорька в щечку, отчего тот сразу покраснел и смутился.
А как, интересно, настоящие рыцари и принцы – краснеют, когда их целуют красивые девочки?
Я не знаю. А вы знаете?
(«Про девочку Олю, которая мечтала встретить настоящего принца» // Для внуков моих и чужих)
Таму можна і прозу У.Е. Смялоўскага аднесці да ўнёскаў у сучасную беларускую рускамоўную літаратуру.
Дасягненні і недахопы Смялоўскага, як паэта і празаіка
Малаверагодна, што Уладзімір Емяльянавіч лічыў сваю творчасць сур'ёзнай літаратурай і прэтэндаваў на ролю выбітнога пісьменніка. Літаратурная творчасць не была яго асноўным заняткам на працягу жыцця. Хутчэй за ўсё ,ён не займаўся аналітычным вывучэннем творчасці іншых аўтараў, як Ясенін ці Колас. І таму яму можна дараваць некаторыя праблемы з рытмам і рыфмай, якія час ад часу сустракаюцца ў яго паэзіі.
З другога боку, ўся творчасць Смялоўскага насычана яго любоўю да людзей. Напрыклад, у яго казках для дзяцей ніхто ніколі не загінуў: ні пацучыха Піначэта, якая спрабавала забіць ляльку Кацю і патрапіла кату Цімошы ў кіпцюры, ні салдаты «цэварэлтыгі» захопнікі казачнага горада Бельчыка, алегарычна прадстаўляўшыя гітлераўцаў (па сюжэце іх толькі бралі ў палон)... Уся крытыка якіх-небудзь праблем выглядала дакорам, а не заклікам біць і руйнаваць.
У. Смялоўскі, як савецкі чалавек і тэлеглядач
Уладзімір Емяльянавіч быў чалавекам сваёй эпохі. Ён вырас і сфарміраваўся ў савецкі час. Як многіх іншых сучасных пісьменнікаў, яго погляды фарміравала савецкая эпоха. Таму яго проза і вершы адлюстроўваюць каштоўнасці савецкага чалавека.
Так, для Смялоўскага Беларусь была малой радзімай, а Радзімай з вялікай літары быў спачатку СССР, потым Расія. Гэта добра можна зразумець з прадмовы да апавядання «Іллін дзень»
Когда я пишу Великая Россия, то имею в виду Белоруссию и Украину как ее неотъемлемые части. Когда-то Белоруссия, включая нынешнюю Литву, была самостоятельным государством, и называлась Великим Княжеством Литовским. Затем Белоруссия была в составе Польского Королевства. Однако, со времен Екатерины второй она в составе России и за это время настолько ассимилировалась, что стала ее частью. С тех пор Белоруссия вместе со всем Российским народом жила одной судьбой, пережила Первую мировую и Великую Отечественную войны, Октябрьскую революцию и коллективизацию.
Распад Советского Союза привел к тому, что Украина и Белоруссия, входившие в его состав, и за это время более чем наполовину обрусевшие, стали самостоятельными независимыми государствами. Но эта независимость лишь только юридическая. Экономические, этнические, религиозные и культурные взаимоотношения Белоруссии и Украины настолько тесно связаны с Россией, что, со временем, развитие без нее приведет к дальнейшему падению могущества и мирового престижа, которыми они обладали в составе сильной Российской империи, и Советского Союза. Очевидно, что в будущем объединение России, Белоруссии и Украины в единое сильное государство неизбежно. Таково мое личное предвидение. Впрочем, как говорится, поживем – увидим.
(«Ильин день»)
і такіх радкоў яго паэзіі:
Ну, что мы, право, за народ?...
Что за страна мы без ума?
Спокойно смотрим на исход
Труда, таланта и ума.
И проявив талант, уменье,
Чужим отдать обречены
Свои прекрасные творенья
России лучшие сыны.
Богаче станет жизнь и краше,
И труд свободу обретет,
Могущество России нашей
Тысячекратно возрастет.
(«Уезжающим»)
Пры гэтым Беларусь і беларуская мова не былі чымсьці варожым для рускамоўнага паэта. У паэме «Поры года» ён называе кожны месяц па-беларуску. А ў «Ілліным дні» разважае, што варта было б і ў рускай мове так называць месяцы: сакавік, кастрычнік... Таксама сустракаюцца іншыя беларускія назвы: бульба, гарбуз, могілкі (якія паэт на рускі манер называе маГІЛкі, з памылковым націскам).
Варта зазначыць яшчэ адзін фактар, які мог фарміраваць погляды Уладзіміра Емяльянавіча. Адзін расійскі блогер трапна назваў цяперашні светапогляд многіх расіян – рэлігіяй тэлевізара. Сапраўды, менавіта змест тэлеперадач фарміруе погляды многіх жыхароў зямлі ўзростам ад 40 і больш. У Беларусі найбольшай папулярнасцю карыстаюцца некалькі нацыянальных расійскіх тэлеканалаў. Таму не дзіва, што паэт і пісьменнік, які атрымоўваў звесткі пра свет вакол сябе праз блакітны экран, мог выражаць погляды і нават стэрэатыпы, распаўсюджаныя праз тэлебачанне. Прывяду некалькі прыкладаў.
И меж годами на распутье
Российский главный атаман
Поздравил всех Владимир Путин.
Вновь все вниманье на экран.
Напряжены как струны нервы…
Еще мгновение… И вот!
Уж в нашем веке двадцать первом
Стартует третий новый год!
(«Новый год»)
Стихли гулянки....
Стол очень прост.
Кончились пьянки -
Великий пост.
Травы бушуют,...
Проснулся лес.
Народы ликуют –
Христос воскрес!
Сад плодами
Радует глаз.
Сегодня с нами
Яблочный спас.
(«Времена года»)
Мой друг, коль увидишь ты свет в окошке,
Что темной ночью горит одиноко,
То задержи на нем взор хоть немножко,
Подумай о тех, кто в окошке далеком.
Куда б ни спешил ты, приостановись,
Представь за окошком ты эту обитель,
И в мыслях тихонько о них помолись –
Пребудет пусть с ними Ангел хранитель.
(«Свет в одиноком окошке»)
Характер папин у малышки козерожки
(«Первый юбилей»)
З аднаго боку мы бачым некаторы ўплыў праваслаўнага светапогляду, пераважна ў плане святкавання Яблычнага спаса, Вялікадня... А з другога элементы астралогіі ў яго мысленні, якія мірна суіснуюць з некаторымі вучэннямі Царквы, што разглядае астралогію як грэх. Гэты сінтэз супярэчлівага у галаве чалавека (не так важна пісьменніка ці рабочага) даказвае, што пакаленне тэлегледачоў лёгка падпадае пад уплыў стэрэатыпаў, якія можна пераадолець толькі крытычным мысленнем і ўважлівым чытаннем рознапланавай літаратуры...
Таму ўспрыманне Расіі, як сваёй Радзімы, і Беларусі, як часткі Расіі, можа быць не толькі спадчынай савецкага мінулага, але і ўплывам тэлебачання. Нават не самога тэлебачання як сродку інфармацыі, а пакалення тэлегледачоў – людзей вакол, якія свядома ці несвядома ўспрымаюць тэлебачанне, як аўтарытэтную крыніцу інфармацыі.
Ці значыць гэта, што для Беларусі паэзія гэтага рускамоўнага паэта, не мае значэння? Ні ў якім разе. Таму што паэтаў і пісьменнікаў трэба ацэньваць па іх літаратурным здольнасцям і творчым дасягненням, а не грамадскім, палітычным ці рэлігійным поглядам. Як раз з Беларусью звязаны асноўныя творчыя дасягненні гэтага чалавека і тут ён чэрпаў натхненне з сям'і, жыцця, наваколля... Таму ёсць усе падставы лічыць Уладзіміра Смялоўскага беларускім рускамоўным пісьменнікам, які пакінуў след у гісторыі літаратуры. І гэта невялікае даследаванне можа мець працяг...
Апошняе пытанне. Што б яшчэ мог напісаць Смялоўскі як пісьменнік і паэт, калі б дажыў да 2017 года? Пытанне няпростае, але некаторыя думкі ёсць. У яго паэзіі ёсць «замалёўкі» вершаў да артыстаў расійскай эстрады (Гурчанке, Пугачовай, Галкіну, Гальцаву). Акрамя таго, ёсць вершаваная «замалёўка» пра каўбоя... З гэтага бачна, што У.Е. Смялоўскі цікавіўся самымі рознымі падзеямі жыцця з ракурса тэлегледача. Магчыма, цяпер ён быў пісаў пра падзеі вайны на Данбасе і Сірыі, міжнародны тэрарызм, новых зорак кіно і эстрады. Вельмі верагодна, што беларускі нацыянальны кампанент таксама павялічыўся б у яго творах з павялічэннем яго на асноўных каналах тэлебачання. З другога боку, малаверагодна, што гэты аўтар падтрымаў б цяперашнія тэндэнцыі Расіі па ўсхваленню Сталіна, заахвочванню даносаў на падазроных суседзяў. Чаму? Ён добра прайшоўся па таталітарызму ў сваім творы «Іллін дзень», а яго муза – Ірына Смялоўская (Смаль) была дачкой ворагаў народа і стала яго дзяўчынай, а потым жонкай у пасляваенны росквіт сталінскіх рэпрэсій... Але магчыма і наадварот: за сучаснымі тэлеідэямі вялікай Расіі і праваслаўнага мадэрнізму Смялоўскі не ўбачыў б мяккае паўтарэнне 1930-х гг... Зараз гэта ўжо толькі гіпотэзы.
Падсумоўваючы свой агляд, яшчэ раз скажу галоўнае. Смялоўскі «вырас» з палажэння самадзейнага паэта і празаіка на ўзровень, на якім яго творчасць (і, у пэўным сэнсе, – жыццё) трэба вывучаць. Спадзяюся, знойдуцца тыя, хто мне ў гэтым дапаможа. У свой час Някрасаў стаў вядомым шырокім масам у ХХ ст, дзякуючы намаганням Карнея Чукоўскага па збіранню яго твораў і біяграфічных дадзеных. Беларусі таксама не варта губляць сваіх Някрасавых...
Дадаткова: Творы У. Смялоўскага на сайце "Стихи.ру"
Больш познія даследаванні па тэме:
Уладзімір Смялоўскі. Забыты вучоны
Уладзімір Смялоўскі. Тарфянік і лірык
Гл. таксама: Memento mori. Леанід Маракоў
