Альтэрнатыўная гісторыя СССР 1988-2015 гг.

У гісторыі СССР было некалькі пераломных момантаў. Напрыклад, ёсць версія, што калі б пасля смерці Сталіна на чале савецкай улады стаў Берыя, то ён правёў б паступовую дэмакратызацыю жыцця, распусціў ГУЛАГ і калгасы. Такую думку з спасылкай на некаторыя факты можна сустрэць у працы А. Бушкова "Ледзяны трон" і ў рамане В. Суворава "Аблом". Паколькі я мала ведаю пра асобу Берыі, то ўстрымаюся ад далейшых разважанняў па гэтаму моманту. Таксама Вялікая айчынная вайна магла б пачацца зусім інакш і з іншымі вынікамі. Замест Сталіна на чале СССР у пэўны момант гісторыі мог стаць іншы чалавек, напрыклад Леў Троцкі, і СССР быў бы зусім іншай дзяржавай. Прычым даволі цяжка сказаць якой.
Але чаму я выбіраю 1988 г., як пераломны момант для СССР? Адказ кароткі - Галоснасць. Перабудова проста ўключала некаторыя эканамічныя рэформы, якія не цягнулі за сабой палітычныя змены. Ні Гарбачоў, ні яго акружэнне не ставілі сабе задачу дэмакратызацыі жыцця да 1988 г. Гэта можа быць даказана прыкладам падаўлення студэнцкіх хваляванняў у Якуціі і Казахстане ў 1986 г. і спробамі схаваць інфармацыю пра Чарнобыль (якія маглі бы быць паспяховым, калі б радыяцыя пайшла ў Расію, а не ў Еўропу).  Галоснасць, якая ўключае ў сябе свабоду слова і мірных асацыяцый, свабоду веравызнання і празрыстасць дзеянняў ўрада, стала прычынай смерці савецкай улады. Без Галоснасці не было б кансалідацыі анцікамуністычных і анцісавецкіх сіл у палітычныя партыі і пераход на іх бок шэрагу камуністаў з улады.
Цяжка сказаць, чаму тады камуністычныя лідэры вырашылі ўвесці гэта змяненне. СССР пазбягаў любой галоснасці (апрача крытыкі Сталіна) падчас эканамічнага крызісу на пачатку 1960-х гадоў, і любыя пратэсты глушыліся з усёй сур'ёзнасцю, таму крызіс 1980-х гадоў не было прычынай, для саступак грамадству. Можа быць, ураду СССР былі неабходны новыя ідэй ад грамадства і больш кантролю над карумпаванымі чыноўнікамі? Але таксама магчыма, што Гарбачоў не думаў аб наступствах, перш чым праводзіць у жыццё ідэю Галоснасці (тое ж самае магчыма сказаць і пра яго анціалкагольную кампанію, а таксама пра яго абяцанне даць кожнай савецкай сям'е сваю кватэру да 2000 г.). Але для альтэрнатыўнай гісторыі гэта не мае значэння ў любым выпадку.  Давайце уявім, што палітыку Галоснасці альбо ўвогуле не праводзілі, альбо хутка згарнулі. Урад СССР карыстаецца палітыкай пугі і перніка. З аднаго боку, любыя акцыі пратэсту, непазбежныя ў канцы 1980-х гадоў, душацца. (Яны адбываюцца па ўсёй краіне, асабліва на Каўказе, у Заходняй Украіне і Прыбалтыцы, дзе мясцовыя нацыяналісты паспрабуюць накіраваць эканамічныя пратэсты у бок сепаратызму). Можа быць, ёсць забітыя, але не шмат. З іншага боку, індывідуальныя прадпрымальнікі атрымліваюць легальныя магчымасці для вядзення бізнесу і плацяць 50% ад свайго прыбытку ў выглядзе падаткаў. Ідэалагічную аснову для гэтага можна знайсці ў артыкуле 17 Канстытуцыі  СССР 1977 г. Магчыма іх не будуць афіцыйна назваць бізнесменамі, але могуць адзрадзіць тэрмін "камерцыйнае прадпрымства", які выкарыстоўваўся ў СССР 1940-х гг.  Але эканоміка працягвае стагніраваць. З-за недахопу спажывецкіх тавараў адбудзецца часовае адраджэнне картачнай сістэмы, а таксама будзе новы віток развіцця ценявога рынку. Карупцыя расце на ўсіх узроўнях. 
У краінах Варшаўскага дагавора праходзяць бунты супраць камуністычных рэжымаў. Яны могуць ўключаць у сябе забойства савецкіх салдат ва Ўсходняй Германіі. Можа быць, Югаславія таксама пакутуе ад сепаратызму. Але ўлады гэтых краін хутка пакладуць канец такім хваляванням, каб пазбегнуць савецкай ваеннай інтэрвенцыі. Пасля гэтага будуць новыя хвалі імігрантаў у Заходнюю Еўропу, і да 2015 г. лідэры ЕС закрыюць граніцу з камуністычнымі краінамі і будуць спрабаваць адправіць назад бежанцаў як нелегальных імігрантаў.  Камуністычныя і сацыялістычныя ўрады будуць працягваць існаваць у Манголіі, Алжыры, Лівіі, Сірыі, Паўднёвым Емене і Іраку. Венесуэла, Эквадор і Непал далучацца да групы "сяброў" СССР.  Халодная вайна будзе працягвацца. Часам будуць ісці перамовы аб супрацоўніцтве з капіталістычнымі краінамі, пакуль не ўзнікне чарговая праблема з дысыдэнтамі ў Савецкім Саюзе, ці пакуль не з'явіцца новае ўзбраенне у натаўскіх арміях і г.д.  СССР не будзе падтрымліваць кітайскую Перабудову і цяпер у Савецкім саюзе будуць называць кітайскіх камуністаў рэвізіяністамі, а не наадварот. Але гэта дасць падставу для перасялення лішкаў насельніцтва Кітая ў СССР у якасці палітычных бежанцаў. Апошнія будуць казаць аб сацыяльных кантрастах, недаступнасці бясплатнай медыцынскай службы і пенсій, кантролю над нараджальнасцю ў Кітаі і пра сапраўдны сацыялізм у Кріане Саветаў, таму СССР прыймеь больш кітайцаў у якасці новых грамадзян, чым цяперашняя Расія.  Агрэсія Садама Хусэйна супраць Кувейта прывядзе да перамоваў паміж СССР і ЗША. Кампраміс заключаецца ў наступным: іракскія войскі выводзяцца з Кувейта і ЗША не прымае ніякіх ваенных дзеянняў супраць Ірака. Гэта ў сваю чаргу дазволіць захаваць жыццё многім тысячам іракцаў. Хусейн можа быць забіты і заменены кімсьці больш лаяльным СССР.  Вайна ў Афганістане прынясе ў ахвяру жыццё каля 2 млн афганцаў і 40000 або 50000 савецкіх салдат да 2015 года.
Уявім, што ў 2001 годзе некалькі пасажырскіх самалётаў тараняць вежы маскоўскага Крамля, і рэакцыя свету цалкам адрозніваецца: некаторыя эксперты пачынаюць казаць пра надыход міжнароднага тэрарызму, некаторыя амерыканскія тэлеканалы паказваюць гэтую акцыю як помсту афганскіх змагароў за свабоду Імперыі зла. Пасля гэтага Гарбачоў (ці яго пераемнік) звальняе кіраўніцкага КДБ і ГРУ. Напад не можа быць схавана ад грамадзян і выкарыстоўваецца для тлумачэння дэфіцыту спажывецкіх тавараў дэфіцыту і іншых праблем. Працяг вайны ў Афганістане, а таксама падаўленне дысідэнцкага руху будуць апраўданы барацьбой з тэрарызмам.
Анціалкагольная кампанія 1988-2000 гг. прынясе шмат эканамічных праблем. Савецкія СМІ будуць сцвярджаць, што гэта какмпанія была паспяхова ў цэлым, але мела некаторыя "асобныя недахопы". У 2000 г. аналагічнае тлумачэнне адбудзецца ў дачыненні да абяцанне Гарбачова даць кватэру кожнай сям'і ў краіне.  Землятрус 1988 г. ў Арменіі засакрэчваецца (ці яго наступствы заніжаны), так што ахвяры бедства атрымліваюць менш матэрыяльнай падтрымкі і рэстаўрацыйныя працы займае больш доўгі час.  Праблема міграцыі з розных частак СССР у Маскоўскую вобласць і іншыя развітыя рэгіёны спарадзіць новыя этнічныя канфлікты, якія СМІ будзе хаваць ад шырокай публікі, так што рух рускіх нацыяналістаў не будзе так шырока распаўсюджаны як зараз . У любым выпадку праблема мігрантаў не будзе такой вострай у СССР. 
Насельніцтва СССР (у 2015г. -- больш, чым 300 млн) будзе працягваць карыстацца бясплатнай адукацыяй, медыцынскім абслугоўваннем, магчымасцю атрымаць бясплатнае жыллё ад дзяржавы. Але дабрабыт савецкіх грамадзян будзе ніжэй, чым у жыхароў цяперашніх постсавецкіх краін.  Няма арганізаванай апазіцыі да ўлады камуністычнай партыі. Дысыдэнты ўяўляюць сабой у асноўным індывідуумаў або невялікія "кухонныя" групы незадаволенных.  Новыя тэндэнцыі адбудуцца пры з'яўленні World Wide Web. Інтэрнэт будзе прадастаўляцца дзяржаўнымі структурамі і праходзіць шчыльную цэнзуру. Але Самвыдат -- кнігі і іншая забароненая інфармацыя --будзе распаўсюджвацца офф-лайн з дапамогай кампакт-дыскаў і флешак або па электроннай пошце. Няма доступу да Facebook, але могуць быць савецкія сацыяльныя сеткі. Яны таксама будуць падвяргацца цэнзуры і кантралявацца КДБ, так што любыя негалосныя пратэсты (супраць вайны ў Афганістане і іншых «некаторых недахопаў"), арганізаваныя праз сацыяльныя сеткі будуць лёгка задушаны. Хоць дысідэнцкі рух будзе слабым пасля рэпрэсій пачатку 1980-х гадоў, эколагі, праваабаронцы і нават простыя людзі будуць здольны штосьці змяніць у жыцці: магчыма, што некаторых прадажных чыноўнікаў звальняюць, некаторыя экалагічна небяспечныя праекты спыняюць пад ціскам незадаволеннасці ў сацыяльных сетках. У 2012 г. сацыяльныя сеткі выкарыстоўваюцца ва ўсім свеце для заахвочвання пратэстаў. СССР будзе ўжываць двайныя стандарты для іх: любыя акцыі пратэсту ў пра-камуністычных краінах асуджаюцца, як натхнёныя ЦРУ, а між тым КДБ будзе пабуджаць камуністаў у Іране і Егіпце, зрабіць рэвалюцыю праз сацыяльныя сеткі. Неўзабаве савецкія сацыяльныя сеткі зачыняцца "па жаданню працоўных", "каб пазбегнуць небяспекі распаўсюджання педафіліі". 
Развіццё навукі ў 2010-х гадоў можа дазволіць вырабляць савецкія смартфоны і планшэтныя камп'ютары  Развіццё культуры ажыццяўляецца ў рэчышчы сацыялістычнага рэалізму. Могуць быць такія новыя тэндэнцыі як камсамольскі рэп або патрыятычныя графіці. Мікіта Міхалкоў працягвае здымаць фільмы, Пугачова працягвае спяваць і ажэніцца з Максімам Галкіным (без усялякай агалоскі, вядома); пісьменнікі ствараюць новыя кнігі, якія ўключаюць сучасныя тэхналогіі і сюжэты, але ніякай крытыкі сацыялістычнага рэжыму. Ёсць афіцыйныя сайты пісьменнікаў СССР, якія дазваляюць загружаць свае кнігі бясплатна або купіць іх з дапамогай электронных грошай. Выбітны беларускі пісьменнік маёй краіне, вядомы ва ўсім СССР, Васіль Быкаў працягвае пісаць кнігі пра Вялікую Айчынную вайну. Пасля яго смерці ў 2003 г. яго помнік узведзены ў Мінску, але ў той жа час яго неапублікаваныя антыкамуністамі кніга апавяданняў "Сцяна" распаўсюджваеца з дапамогай флешак.  Пры гэтым усё больш людзей, асабліва маладых, губляюць цікавасць да кніг і аддаюць перавагу гутаркам праз Інтэрнет ці мабільную сувязь.
Цалкам магчыма, што Руская Праваслаўная Царква будзе атрымаць некаторыя перавагі: дазвол адкрываць новыя храмы ці новыя багаслоўскія школы. Для гэтага патрыярхі, напрыклад, Алексій II і Кірыл выступаюць аб сімфоніі сацыялізму і хрысціянства, выражэнні Божай волі праз камуністычны ўрад і г.д. Будуць падобныя саступкі ісламу. Але ніякай свабоды не можа быць прадастаўлена рэлігійным меншасцям СССР: яны па-ранейшаму будуць лічыцца «агентамі амерыканскага імперыялізму». Pussy Riot будуць арыштаваныя без усялякай агалоскі і правядуць 5 год у турме за сваю акцыю ў царкве.  Праблема наркаманіі і незаконнага абароту наркотыкаў не будзе такой сур'ёзнай, як у сучаснай Расіі, але моладзь можа знайсці сваю «кампенсацыю» ў алкагалізме і таксікаманіі.  І, вядома, магчымасці савецкіх грамадзян на выезд за мяжу будуць падобны магчымасцям паляцець на Марс. Пры гэтым праблема будзе не толькі ў выглядзе цяжкасцяў, якія можа ствараць савецкая ўлада, а і ў нежаданні развітых краін свету даваць візы савецкім турыстам, як патэнцыяльным эмігрантам.
Няма тапанімічных змен, такіх як пераназванне Ленінграда ў Пецярбург, але новыя вуліцы і гарады атрымаюць імёны савецкіх выдатных людзей. У 2013 г. ў Мінску ўрачыста адзначаюць 150-годдзе паўстання Кастуся Каліноўскага з адкрыццём новага помніка барацьбіту з царскім рэжымам, а вось адзначэнне 1025-годдзя хрышчэння Русі праходзіць больш ціха і сціпла.
І апошняй рысай можна адзначыць залежнасць савецкай эканомікі ад экспарту сыравіны ў Еўропу, пераважна вуглевадародаў.

Альтэрнатыўная гісторыя Расійскай імперыі, і дэмакратычнай Расіі. На ростанях 1917 года.

Перш за ўсё, я хацеў бы адзначыць некаторыя асаблівасці. Гэта даследаванне не адлюстроўвае якіх-небудзь палітычных памкненняў, таксама не з'яўляецца праяўленнем нейкай настальгіі аб мінулым. Таксама я не спрабую апісаць усе магчымыя варыянты развіцця Расіі, калі б у 1917 г. гісторыя пайшла б іншым шляхам.

Важнай часткай любога годнага даследавання мінулага, -- дапамагчы ацаніць страчаныя перавагі і пазбегнуць будучай ці патэнцыяльнай небяспекі. Таксама вынікамі альтэрнатыўнага гістарычнага аналізу можна выкарыстаць для змянення нейкіх дзеянняў у палітыцы, эканоміцы і інш., але я не стаўлю сваёй мэтай штосьці памяняць у сучаснай Расіі, ці Беларусі ці якой-небудзь яшчэ краіне. Гісторыя мае цэннасць незалежна ад таго наколькі з яе ўрокаў спрабуць навучыцца людзі.

У 1917 г. Расія двойчы стаяла на ростанях гісторыі. Лютаўская рэвалюцыя 1917 г. паклала канец Расійскай імперыі, а Кастрычніцкая рэвалюцыя – спробе стварыць дэмакратычную дзяржаву ў Расіі (я ўжываю тэрмін «рэвалюцыя» не ў якасці падтрымкі камуністычных ідэй, а ў сэнсе таго, што гэта падзея сапраўды змяніла сусветную гісторыю). Давайце падумаем, што магло здарыцца, калі б гэтыя дзве рэвалюцыі не адбыліся.

Расійская імперыя 1917-2015 гг.

Імператар Мікалай II аддае загад задушыць паўстанне ў Петраградзе (да 1914 г. Санкт-Пецярбург) і на працягу некалькіх дзён паўстанцы гінуць ў сутыкненнях з арміяй і паліцыяй або іх арыштоўваюць, некаторыя з іх пакараны смерцю ваеннымі судамі. Імперыя працягвае існаваць. Расія перамагае Германскую імперыю і яе саюзнікаў да сярэдзіны 1918 г. з той жа колькасцю загінуўшых, як і было на самой справе, і атрымоўвае тыя ж «бонусы», што і Вялікабрытанія і Францыя напрыклад да Расіі адыходзіць частка сучаснай Славакіі, населеная русінамі, а таксама частка Усходняй Прусіі і некаторыя землі Турцыі , Рэвалюцыі ў пераможаных краінах непазбежны, і там з'яўляюцца незалежныя Турцыя, Венгрыя, Аўстрыя, Югаславія, Чэхаславакія. Фінляндыя і Польшча працягваюць заставацца часткай імперыі. Расія становіцца членам Лігі Нацый, якая можа быць пазней ператворана ў ААН.

Эканоміка краіны пакутуе цяжкія часы пасля Першай сусветнай вайны, якая ўваходзіць у падручнікі пад назвамі «Другая айчынная» ці «Вялікая». Прамысловыя прадпрыемствы ідуць праз цяжкасці дэмілітарызацыі і канверсіі. Праводзіцца грашовая рэформа. Але неўзабаве лёгкія грошы ад экспарту нафты, пшаніцы і драўніны прыносяць некаторую палёгку. Праз некаторыя гады эканамічнае развіццё дасягае свайго даваеннага становішча. У той жа час большасць насельніцтва краіны жыве ў беднасці ў сельскіх раёнах. Дваранства паступова губляе свае зямельныя ўладанні і маёнткі. Але селянам не хапае зямлі і сельская гаспадарка застаецца не вельмі добра развітай. Многія людзі пераязджаюць у ЗША і Канаду і ўтвараюць там вялікія абшчыны. У той жа час насельніцтва Сібіры і сучаснага Казахстана расце за кошт усходнеславянскіх мігрантаў, якія фінансава падтрымліваюцца ўрадам. Расія каланізуе Манголію і некаторыя частках Кітая, каб перамясціць лішак насельніцтва на новыя землі. У 1970-х гг. насельніцтва Расійскай імперыі складае прыкладна 600 млн.

Іспанскі грып 1918 г. забівае каля 15 млн чалавек у Імперыі. У сельскіх раёнах, гэта спараджае беспарадкі. Некаторых урачоў забіваюць падчас такіх хваляванняў.

Вялікая дэпрэсія 1929 г. паражае эканоміку Імперыі. Гэта прыводзіць да збяднення новых мільёнаў людзей. Голад забівае тысячы, сяляне нападаюць на маёнткі багацеяў і адбываюцца новыя яўрэйскія пагромы.

Індустрыялізацыя ідзе павольней і займае многія дзясяцігоддзі. У 1960-х гг. краіна па-ранейшаму застаецца аграрнай. Большасць насельніцтва -- сяляне. Будаўніцтва чыгунак і інфраструктуры адбываецца вельмі павольна. Першае метро, хутчэй за ўсё, будзе пабудаваны ў Маскве ў 30-я гады пры ўдзеле замежных інжынераў.

Палітычная структура не зменіцца да смерці Мікалая II у, магчыма, ў 1930-я гг. Яго пераемнік Аляксей, які наўрад ці стане яшчэ адным Іванам Жахлівым, павінен правесці шэраг важных пераўтварэнняў пад пагрозай новых рэвалюцый: увесці канстытуцыю, роўныя правы для сялян, гараджан і дваран ў адносінах да выбараў у парламент і г.д. , аддзяліць Праваслаўную Царкву ад дзяржавы. Дваранства і духавенства пратэстуе, але пераважная большасць насельніцтва падтрымлівае гэтыя змены. Большасць апазіцыйных партый атрымаюць месцы у Думе, але некаторыя радыкалы з сацыялістычных рэвалюцыянераў і рускіх нацыяналістаў працягваюць ажыццяўляць час ад часу тэрарыстычныя акты супраць урадавых чыноўнікаў і грамадзянскага насельніцтва. Фінляндыя альбо стане незалежнай або становіцца чымсьці накшталт Канады для Вялікабрытаніі. Нацыянальныя аўтаноміі пачынаюць развівацца ў асноўным у разрэзе выкладання ў школах на мясцовых мовах і павелічэння колькасці нацыянальных прадстаўнікоў у мясцовых органах улады.

У Германіі паралельна з'яўляецца дыктатар, а-ля Гітлер (для краіны, якую паставілі на калені ўмовамі Версальскага мірнага пагаднення, ідэі рэваншызму робяцца вельмі папулярнымі). Ён здольны ўзяць пад кантроль дэмілітарызаваныя тэрыторыі Германіі і, верагодна, сфарміраваць альянс з Італіяй і супраць Вялікабрытаніі і Францыі. Яны дапамагаюць іспанскім фашыстам выйграць вайну супраць рэспубліканцаў, якія не атрымліваюць ніякай падтрымкі з боку Расіі. Італія часова нападае на Албанію і Грэцыю, але неўзабаве церпіць паражэнне. Акрамя таго, Германія і Італія могуць пачаць новую вайну супраць Францыі і Вялікабрытаніі і паспрабаваць заключыць мірны дагавор з Расіяй, што магчыма. У той жа час адбываецца вайна паміж Румыніяй і Венгрыяй за Трансільваніі. Мяркуючы па паводзінах венграў падчас Другой сусветнай вайны, хутчэй за ўсё, яны мелі крыху большы шанец выйграць вайну, чым румыны але, безумоўна, такая вайна магла б цягнуцца доўга. Такім чынам, гэтыя 2 краіны, а таксама Фінляндыя не сталі б саюзнікамі Германіі і Італіі. Германія можа выйграць вайну супраць краін Заходняй Еўропы, пры нейтралітэце Расіі ці ва ўмовах актыўнай патрымкі з боку Расійскай імперыі. Але пры гэтым, нямецкая армія не мае ні спецыялістаў падрыхтаваных ў савецкіх ваенных акадэміях, ні патокаў стратэгічна важных рэсурсаў у плане некаторых рэдкіх каляровых металаў з прамыслова развітага СССР, так што яе моц будзе зусім іншай. Германія не будзе здольна заваяваць Францыю і Бенілюкс. Увогуле, у 1950-х гг. краіны Еўропы, верагодна, стане больш дэмакратычным і, пачнуцца крокі да фарміравання Еўрапейскага саюза.

Злучаныя Штаты і Вялікабрытанія могуць стаць самымі магутнымі краінамі свету. Цалкам магчыма, што яны будуць мець нейкія вайны і канфлікты з Японіяй у 1930-40 гг. Руская армія можа мець некаторыя сутыкнення з японцамі ў Паўночным Кітаі і Манголіі. Яна будзе мець некаторую магчымасць перамагчы японцаў, калі выступіць ў саюзе з ЗША і Вялікабрытаніяй, таму што Расея 1930- гг. не будзе мець ваенны і прамысловы патэнцыял роўны савецкаму ў адпаведны перыяд. Паражэнне ў барацьбе з Японіяй за сферы уплыву Расія губляе некаторыя калоніі на Далёкім Усходзе, але Манголія застанецца калоніяй Расіі. Цалкам магчыма, што Злучаныя Штаты здолеюць распрацаваць атамную бомбу і скінуць яе на некаторыя японскія гарады. Вялікабрытанія, Францыя і Японія пачнуць развіваць сваю атамную збою неўзабавае пасля яе з'яўлення ў ЗША.

У 1960-х гг. многія калоніі па ўсім свеце атрымаюць незалежнасць. Сярод іх Польшча, Фінляндыя, Літва, Латвія і Эстонія. Будуць і спробы аддзяліцца ад імперыі сярод народаў Каўказа, у Беларусі, Украіне і ў Сярэдняй Азіі. Цалкам верагодна, што метраполіі створаць саюз, падобны Паўночнаатлантычнаму альянсу супраць новых незалежных краін, з удзелам Вялікабрытаніі, Францыі, Бельгіі, Нідэрландаў, Партугаліі, Японіі і Расіі. У той жа час ЗША спрабуюць "пасябраваць" з былымі калоніямі і іх адносіны з Вялікабрытаніяй стануць ад гэтага горш.

Працэсы ўрбанізацыі і індустрыялізацыі, хутчэй за ўсё, змяніць Расею да пачатку 1980-х гг. Сем'і расіян у гэты час аддаюць перавагу жыццю ў вялікіх гарадах і маюць толькі 1-2 дзяцей. З былых калоній і нацыянальных аўтаномій у гарады Расіі едуць мігранты, якія складаюцца з нерускіх эмігранаў і нашчадкаў рускіх перасяленцаў, якіх мясцовыя нацыяналісты прымусілі вярнуцца ў Расію. Канфлікт паміж рускімі і нярускімі нацыяналістамі становіцца ўсё больш відавочным і прыводзіць да пагромаў, тэрактаў і нават баёў па ўсёй Імперыі.

Цалкам магчыма, што малыя прадпрыемствы маюць значны сегмент ў расійскай эканоміцы 1980-х гадоў, але асноўная прыбытак ідзе ад экспарту драўніны, нафты, газу, і сельскагаспадарчай прадукцыі. Сельскагаспадарчая кааперацыя становіцца ўсё больш і больш папулярнай сярод сялян: яны будуць наймаць або купляць трактары і некаторае іншае абсталяванне абшчынамі ці кааператывамі. Лёгкая прамысловасць будзе лепш развіта, чым цяжкая. Цалкам натуральна, што некаторыя канцэсіі па распрацоўцы прыродных рэсурсаў набываюцца замежнымі кампаніямі, якія атрымліваюць ільвіную долю прыбытку ад іх эксплуатацыі. У многіх такіх выпадках здараецца подкуп дзяржаўных чыноўнікаў. Увогуле, бюракратыя і карупцыя застаюцца вялікімі праблемамі Імперыі.

У сярэдзіне 1990-х гадоў Расія сутыкаецца з перавагамі і недахопамі камп'ютэрных і інтэрнэт-тэхналогій. Усе хай-тэкаўскае абсталяванне будзе імпартным, але некаторыя праграмы могуць быць распрацаваны ў Расіі (як аўтсорсінг, так і арыгінальныя вырабы). З аднаго боку, электроннай камерцыя і электронная адукацыі прынясуць новыя грошы і створаць новыя працоўныя месцы. З другога боку, экстрэмісты і злачынцы розных відаў будуць выкарыстоўваць гэтыя новыя тэхналогіі для дасягнення сваіх мэтаў. Тэхнафобія і залежнасць ад электронных навінак будуць новымі праблемамі ў краіне. Цалкам магчыма, што сацыяльныя сеткі будуць выкарыстоўвацца нацыянальнымі сепаратыстамі каб арганізаваць масавыя акцыі пратэсту. Па прычыне эскалацыі тэрарызму і пратэстаў, а таксама этнічных канфліктаў Расія прадаставіць незалежнасць для большасці неславянскіх народаў, пераважна народаў, Каўказа і Сярэдняй Азіі і прыме меры, каб абмежаваць іміграцыю з гэтых новых незалежных краін.

Да 2015 года Расія можа ўступіць у ЕС, але застанецца для Еўропы пастаўшчыком прыродных рэсурсаў. Каб далучыцца да Саюза, краіна павінна будзе адмяніць смяротнае пакаранне (што не робіць ніякіх праблем, так як смяротнае пакаранне выкарыстоўвалася рэдка ўжо на працягу двух папярэдніх стагоддзяў), палепшыць сваю інфраструктуру і прадаставіць больш грамадзнскіх правоў расіянам. Карупцыя па-ранейшаму будзе праблемай, і расіяне, як рабочая сіла будзе масава ехаць ў Еўропу, (бо няма ніякіх строгіх межаў з ЕС і насельніцтва Расіі складае 700 або 800 млн). Цяжка сказаць, ці стане Расійская імперыя Расійскай федэрацыяй да 2015 г., але любы манарх, ці то з Раманавых, ці нейкай іншай дынастыі, будзе цараваць, але не кіраваць. Будзе нейкая рэлігійная і палітычная свабода, амаль ніякай цэнзуры, але вельмі слабы сярэдні клас (хоць мацней, чым у сучаснай Расіі).

Расійская Федэрацыя 1917-2015 гг.

Зараз давайце прадставім, што бальшавікі не ўзялі ўладу ў Расіі ў кастрычніку 1917 года Устаноўчы сход будзе вырашаць праблемы сацыяльнай няроўнасці, рэлігійнай і нацыянальнай дыскрымінацыі і неразвітай эканомікі. Краіна, хутчэй за ўсё, ператворыцца ў канфедэрацыю, накшалт сучаснай Садружнасці Незалежных Дзяржаў, таму што нацыянальны сепаратызм будзе пагражаць ўраду Расіі ўзброенным супрацўленнем. Цалкам магчыма, што Польшча будзе спрабаваць ўключыць ў свой склад тэрыторыі Беларусі і Украіны як новую Рэч Паспалітую і будзе змагацца з рускай арміяй і партызанскім рухам украінскіх нацыяналістаў. Турцыя паспрабуе ўварвацца ў Арменію і Азербайджан. Могуць быць канфлікты паміж рознымі кланамі ў Сярэдняй Азіі і на Каўказе.

Сяляне будуць граміць маёнткі дваран і іншых багацеяў па ўсёй краіне. Левыя радыкалы і рускія нацыяналісты і манархісты будзе працягваць тэрарыстычную барацьбу і праводзіць іншыя гвалтоўныя акцыі. Але грамадзянская вайна не адбудзецца. Сялянам будуць надаваць больш зямлі і большасць дваран атрымаеце некаторую кампенсацыю ад урада Расіі, за сваю зямлю, якую аддадуць сялянам.

У той жа час Расея будзе сярод пераможцаў Першай сусветнай вайны, але наўрад ці будзе карыстацца нейкімі перавагамі ад перамогі.

Расія, магчыма, стане рэспублікай. Яе эканоміка будзе будавацца на сельскай гаспадарцы, продажы ў Еўропу прыродных рэсурсаў і прадуктаў лёгкай прамысловасці.

Як правіла, ніякіх іншых адрозненняў ад імперыі можна прасачыць, калі ў Расіі не з'явіцца дыктатар. Таму я хацеў бы развіць некаторыя моманты, непазбежныя і для Імперыі, і Рэспублікі. Яшчэ адну рэч варта адзначыць: ніколі не міліцыя будзе пераназваная назад у паліцыю, бо гэтаб перакрэсліла дэмакратычныя дасягненні Лютаўскай рэвалюцыі.

Непазбежная будучыня Расіі 1917-2015 гг.

Абедзве Расіі ніколі не сталі б высокаразвітымі прамысловымі дзяржавамі. Не было б палёта Гагарына ў космас ці канкурэнцыі з ЗША за сусветнае лідарства. Насельніцтва будзе расці хутка да 1960 -х гг. і будзе прыкладна 500 млн ў 2015 г (калі тэрыторыя застаецца ў памеры сучаснай Расіі).

Сталіцай краіны будзе Петраград. Ён не будзе перайменаваны ў Пецярбург зноў.

Абедзве Расіі сутыкнуцца з сусветнымі тэндэнцыямі: бунт моладзі, незаконны абарот наркотыкаў, рух хіпі ў 1960-х гг.

Расіяне ўсё радзей і радзей будуць хадзіць у царкву. Многія цэрквы будуць закрыты з-за іх нерэнтабельнасцю і пераўтвораны ў гандлёвыя ці забаўляльныя цэнтры. Свабода рэлігіі прымусіць праваслаўную царкву дзейнічаць у канкурэнцыі з іншымі рэлігіямі. Можа быць, гэта прынясе такія змены, як рок-музыка на набажэнствах або пропаведзі на сучасных рускай і іншых мовах замест традыцыйных стараславянскай. Ці былі б дазволены аднаполыя шлюбы і прызначэнне святарамі гомасэксуалістаў дакладна сцвярджаць не буду, але такую магчымасць не выключаю, бо прыклад кансерватыўнай Вялікабрытаніі падцвярджае, што змены адбываюцца нечакана.

Барацьбіты за чыстае навакольнае асяроддзе з'явяцца ў Расіі, і яны будуць у апазіцыі да Нацыянальнай акадэміі навук, бо апошняя будзе звязана з прамысловымі «акуламі». Экатэрарысты будуць рабіць час ад часу напады на некаторыя навукова-даследчыя цэнтры і прамысловыя прадпрыемствы. Адначасова з'явяцца нацыянальныя прадукты, пазначаныя «не выпрабована на жывёлах».

Інтэрнэт і камп'ютарныя тэхналогіі будуць мець прыкладна той жа эфект на грамадства Расіі, як і ёсць цяпер. Абедзве краіны будуць пакутаваць ад міграцыі з былых членаў імперыі і канфліктаў паміж імі і рускімі нацыяналістамі. Магчыма, што ў некаторых расійскіх школах хуліганы будуць страляць настаўнікаў і аднакласнікаў і ў грамадстве будуць дэбаты ці варта абмежаваць свабодны продаж агнястрэльнай зброі.

У Расійскай імперыі і Расійскай Федэрацыі лічылася б «крутым» і модным сярод маладых людзей пратэставаць супраць чаго-нібудзь. Гэта будзе звязана з адсутнасцю практыкі масавых рэпрэсій ці калектыўнай адказнасці (звальненне начальства за ўчынкі падначаленых). Так Pussy Riot проста б аштрафавалі за скандал, які яны зрабілі ў царкве, але іх альбомы былі б больш папулярнымі сярод моднай моладзі. Цалкам магчыма, што праз сацыяльныя сеткі будуць распаўсюджваць заклікі, накшалт «шпурні яйка ў чыноўніка» ці «дай аплявуху міліцыянеру», ў адказ на што будуць выходзіць распараджэнні аб забароне наведваць публічныя месцы з яйкамі і разважанні аб магчымасці дазволіць супрацоўнікам міліцыі абараняцца ад аплявухі.

Карупцыя, сацыяльны кантраст і залежнасць ад экспарту прыродных рэсурсаў будзе заставацца вострымі праблемамі Расіі.

Не было б савецкіх абмежаванняў для развіцця культуры. Іван Бунін, Сяргей Ясенін, Уладзімір Маякоўскі, а таксама вядомы беларускі пісьменнік Янка Купала пісалі б тое, што яны сапраўды жадалі. Маякоўскі мог б зарабляць сабе на жыццё, напісаннем вершаванай рэкламы (як і было ў рэальным жыцці). Я думаю, што найбольш «сальныя» вершы Маякоўскага і Ясеніна выходзілі б у свет праз прыватныя друкарні. Паступова б знікла амаль уся цэнзура ў дачыненні да мастацтва. У той жа час не было б ніякай рэгулярнай зарплаты для прафесійных пісьменнікаў: яны б проста мелі нейкі працэнт ад выдання сваіх кніг.

Я бяруся казаць аб спорце і альтэрнатыўным развіцці кіно, бо я ведаю пра гэта вельмі мала. Ва ўсякім выпадку, буйныя краіны маюць большы выбар добрых спартсменаў і іншых таленавітых людзей, чым маленькія. Можа быць, пры падрыхтаванні Масквы да Алімпійскіх гульняў 1980 г. прыйшлося б накіраваць міліцэйскія (ці паліцэйскія) падраздзяленні з бронетранспарцёрамі ў трушчобы горада і весці баі з мясцовымі бандамі як у Рыа дэ Жанейра. Але я ўпэўнены, што такія поп-зоркі, як Ала Пугачова былі б такімі ж багатымі, як яны ў цяперашні час.

Звычай цалаваць заможнай даме руку стаў б такой жа рэдкасцю, як і на Захадзе, як і рангавыя звяртанні («Ваша выскароддзе» ці «Ваша светласць»). Пры гэтым у грамадстве, часцей б карысталіся зваротам «гаспадзін», чым гэта ёсць у сучаснай Расіі

Такія словы, як «ГУЛАГ», «КДБ», «савецкі» і «спадарожнік» ніколі не б не сталі міжнароднымі, не было б ніякіх расійскіх касмічных караблёў і маўзалея Леніна (ён б так памёр спакойна за межамі Расіі, у абодвух выпадках) камуністычны рух існаваў б у асноўным у рамках парламенцкіх партый і некаторых радыкальных тэрарыстычных груп. Другая сусветная вайна была б не такой крывавай. Расія б наўрадці стала ядзернай дзяржавай. Руская мова не стала б настолькі вядомай ва Ўсходняй Еўропе і эканоміка Расіі б у большай ступені кантралявалася пэўнымі міжнароднымі карпарацыямі (у асноўным у плане нафтаздабываючай галіны). Ці было б усё гэта лепш для Расіі і свету? Я не гатовы адказаць на гэта пытанне. У кожнай дарогі ёсць свае плюсы і мінусы.

Мінск, 2012-2015 гг.

Радыё як "тэлеэкран" і як памочнік

Калі я жыў у Мінску ў сваіх бабулі і дзядулі ў 1990-х - пачатку 2000-х гг. я яшчэ не чытаў раман Оруэла "1984". Але ў нас дома быў адзін оруэлаўскі "тэлеэкран", які ніколі не выключаўся (добра, што хоць не сачыў за намі): правадное радыё. Бацькі маёй мамы разважалі так: калі мы плацім толькі за наяўнасць радыё ў доме, навошта яго выключаць? У абодвух пакоях і на кухні стаялі па прыёмніку.

Звычайна я прыязджаў да іх на канікулы да лета 1996 г., калі канчаткова пераехаў у Мінск. Таму я рос пад беларускае радыё, якое ўключалася, здаецца, ў 5.50 "піканнем" і нацыянальным гімнам і выключалася ў 0.00 (таксама з гімнам). Была таксама гадзіна цішыні з 14.00 да 15.00. Вось так я жыў пад фон беларускага нацыянальнага радыё ўсе гады, што вучыўся ва ўніверсітэце і калі пайшоў на першую работу -- настаўнікам у школу.

Калі ты жывеш у нейкіх спецыфічных умовах і не бачыш альтэрнатывы, здаецца, што так і павінна быць. Не, ў маіх бацькоў у Барысаве не было праваднога радыё, ані моды слухаць радыё як фон увесь дзень. Але я рос пад гэты фон у дзеда...

Мяняўся рэпертуар на радыё, але я не асабліва слухаў яго кантэнт, памятаю толькі нейкія прыклады забаўнай рэкламы на беларускай:
Укладайце пад  працэнты
Маркі, долары і цэнты -- 
Будзе шмат карысці...

Памятаю, што ўпершыню адчуў, што мяне дастала гэта радыё, калі аднойчы ў мяне моцна балела галава (не, не пасля ўчарашняга: я гіпатонік) і ў гэты час па радыё ішла перадача "Спявай душа народная" -- нейкія бабулі цягнулі сваю песню. Я адчуў моцнае жаданне выключыць "мацюгальнік" на кухне, і я быў дома адзін. Але раней бабуля казала мне, што радыё не трэба выключаць і я не стаў яго выключаць нават для сябе! Мне было здаецца 19 ці 20 год...

Пасля таго як у 2003-м памерла мая бабуля дзед праз некаторы час перастаў рана паднімацца, каб гатаваць сняданак мне і сабе. Я стаў гаспадаром на кухне раніцай і з гэтага часу снедаў у цішыні! О, які гэта было добра! Адчуванне прыкладна тое ж што і калі ты дабег да туалета праз некалькі гадзін цярпення.

У наступным годзе я ўжо падаў заяву ў ЗАГС (мы з жонкай разам ужо амаль 11 год) і стаў рыхтаваць рамонт у кватэры. Разеткі "тэлеэкранаў" на кухне і ў нашым пакоі мы замуравалі. Магнітафон жонкі лавіў розныя хвалі -- ад доўгіх да ЎК -- таму зусім без радыё мы не засталіся.

У мінулым годзе прыйшоў канец апошняй радыёкропке, дзед пераехаў да маіх бацькоў у Барысаў і мы правялі ў яго пакоі капітальны рамонт. Адначасова мы засталіся і без тэлевізара. І ізноў я адчуў палёгку, што яшчэ адзін "мацюгальнік", які заклікаў мяне біць і ратаваць у сувязі з грамадзянскай вайной ва Ўкраіне, заціх.

У гэтай гісторыі ёсць сваеасаблівы працяг. Некаторы час таму я адчуў неабходнасць палепшыць сваё валоданне беларускай, бо роднай мовай яна мне ніколі не была, а пасля сканчэння работы ў школе ў 2004 г. я пэўны час рэдка карыстаўся ёй у паўсядзённым жыцці. Сярод іншага, я пачаў ізноў слухаць радыё на беларускай.

Трэба зазначыць, што ні адна сучасная станцыя Беларусі не працуюе выключна на беларускай мове. Можна вылучыць тры станцыі, што накіраваны на беларускамоўнага слухача і працуюць на розных частотах і ў Інтэрнеце: нацыянальны канал ад Белтэлерадыёкампаніі, і дзве "апазіцыйных" станцыі -- "Свабода" і "Рацыя". Але частка зместу перадач кожнай з гэтых станцый праходзіць на рускай мове, бо розныя спецыялісты, якіх запрашаюць у студыю на размову, рэдка свабодна размаўляюць па-беларуску. Пры гэтым апазіцыйныя медыя імкнуцца праводзіць такую тактыку: няважна ці размаўляе па-беларуску госць, вядучы абавязаны задаваць яму пытанні на беларускай. А дзяржаўнае радыё наадварот трымаецца прынцыпа: калі суразмоўца не валодае беларускай у патрэбнай ступені, вядучы размаўляе з ім па-руску, але да слухачоў звяртаецца па-беларуску. Астатнія беларускія станцыі рэдка карыстаюцца беларускай мовай у эфіры (часцей за ўсё гэта альбо рэкламны ролік, альбо папулярная песня, альбо госць праграмы, які прынцыпова размаўляе па-беларуску ў паўсядзённым жыцці). Ну і яшчэ ў сённяшніх рэаліях нельга казаць пра тэлеканалы, перыядычныя выданні ці радыёстанцыі, бо ўсё яны сталі мульцімедыйнымі парталамі: на сайце газеты ці часопіса можна праглядзець відэаролік, а на сайце радыёстанцыі -- прачытаць артыкул.

Магу сказаць, што калі мне спатрэбілася палепшыць сваё веданне беларускай, дзяржаўны нацыянальны канал мне спадабаўся па кантэнту больш, чым "Свабода". Першую станцыю я слухаў на FM праз гарнітуру мабільніка, другую -- праз Інтэрнет, што прывязвала мяне да дамашняга камп'ютара. Таксама я аддаю больш перавагі афіцыйнаму стандарту беларускай мовы, як больш простаму ва ўжыванні, і гэта быў яшчэ плюс "нацыяналкі". І апошні момант: на дзяржаўнай станцыі пакуль няма доўгага смакавання праблем, якое ўласціва апазіцыйным медыя, таму слухаць яго лягчэй, чым "Свабоду". ("Рацыю" пакуль пакідаю па-за параўнаннем, бо спробы паслухаць яе праз браўзер майго мабільніка паспяхова праваліліся.)

Не ведаю, што слухаюць аматары праваднога радыё на нацыянальным канале, але кантэнт FM-дыяпазона робіцца ўсё больш забаўляльным і інтэрактыўным. Не лічу сябе аматарам радыё, але час ад часу слухаю яго праз мабільнік, калі гуляю з дзецьмі ці еду куды-небудзь, ці прыбіраю кватэру. Прычым пераважна для нейкага фона.

Я не асуджаю сваіх бабулю і дзедулю за спецыфічны падыход да радыё. Яны выраслі ў савецкі час, калі людзей не вучылі быць ашчаднымі. Падобным чынам мая бабуля пэўны час не выключала на кухне газ на працягу дня, каб эканоміць запалкі. Сёння многія не могуць пражыць 5 хвілін без сваіх "гаджэтаў", таму я не маю маральнага права судзіць старое пакаленне за іх стаўленне да радыё.

Правадны прыёмнік савецкіх часоў дапамог мне памятаць мову, якую я хачу ведаць і любіць. Таксама некаторыя рэчы, якімі ён мяне карміў як быццам праз зонд, я пераасэнсаваў у цяперашні час. У той жалобнай песні, якой бабулі з "Душы народнай" пагаршалі мой галаўны боль, была фраза, што стала лейтматывам майго бацькоўскага жыцця:
Дзеткі абнялі -- 
Спацкі не далі
І гэта рэалія жыцця таты двух сыноў: апошні раз я прачнуўся сам у жніўні мінулага года, а паспаць днём, калі недаспаў ноччу, дзеткі не дадуць...

Ёсць думка, што правадное радыё можа быць зручным у час ваенных дзеянняў, бо яго цяжка знішчыць і з яго дапамогай можна апавясціць паветраную трывогу. Але я не гатовы ізноў слухаць яго з 5.50 да 0.00. Я навучыўся даражыць свабодай выключыць радыё...

***

2020-24 гг. унеслі свае карэктыроўкі ў тэму, пра якую я пісаў у сярэдзіне 2010-х гг.  І трэба прызнаць, што гэтаму паведамленню не хапала гістарычных падрабязнасцяў, таму паспрабую дадаць што магу праз 9 год.

* 1 ліпеня 2003 г. палажэннем Міністэрства інфармацыі РБ была ўведзена 50% квота на выкананне беларускай музыкі ў радыёэфіры, а 1 студзеня 2005 г. яе павялічылі да 75%. Гэта палажэнне, хоць і было паслаблена з цягам часу, спрыяла развіццю беларускага шоу-бізнеса, бо гаворка ішла пра раскрутку беларускіх выканаўцаў, незалежна ад таго на якой мове песня і ў якім жанры музыка. Час паказаў, што гэты пратэкцыянізм апраўдаў сябе, хоць і рашэнне не было папулярным.

* Радыё "Бі-Эй", заснаванае ў 1993 г., адзін з шматлікіх праектаў беларускіх пратэстантаў (у дадзеным выпадку баптыстаў), які пачынаўся як забаўляльны і рэлігійны адначасова, але потым стаў выключна забаўляльным і вельмі папулярным, не дацягнула некалькі тыдняў да 30-годдзя свайго існавання і спыніла вяшчанне па прычыне банкрутцва. Але засталася спадчына гэтага праекта: радыё "Мелодыі стагоддзя", якое круціць песні мінулых гадоў. Дарэчы, нейкая пераемнасць была і ў ланцугу маладзёжных радыё: у 1963-1994 гг. дзейнічала станцыя "Беларуская маладзёжная", якая ў гады Перабудовы пачала ўсё часцей падымаць вострыя пытанні, потым яе замяніла "Радыё 101,2 FM", беларускамоўная станцыя 1994-96, якая выйшла на самаакупнасць, але была зачынена загадам Мінінфармацыі РБ, а ў 2003 г. на частаце 101,2 стала вяшчаць станцыя "Пілот FM" ад БРСМ.

* Радыё "Свабода", "Рацыя" і іншыя апазіцыйныя ўраду РБ станцыі па стане на кастрычнік 2024 г. аб'яўлены экстрэмісцкімі рэсурсамі і заблакаваны ў Беларусі. За інтэрв'ю "Еўрарадыё" мой былы аднакурснік гісторык Ігар Мельнікаў атрымаў 4 гады калоніі па абвінавачванні ў садзейнічанні экстрэмісцкай дзейнасці.

* Радыё "Сталіца" перажыла ў жніўні-верасні 2020 г. поўную ратацыю кадраў, калі месца праесійных журналістаў і вядучых занялі спецыялісты ў іншых сферах. Спачатку новыя кадры рабілі шмат памылак, пэўны час "Сталіца" круціла архіўныя запісы старых перадач звольніўшыхся супрацоўнікаў. У 2024 г. адчуванняў непрафесіяналізму ад новых супрацоўнікаў і ад узроўню іх беларускай мовы няма.

* "Альфа-радыё", якое заснавалі ў 1999 г., было папулярным сярод маіх аднакурснікаў у пачатку 2000-х гг. Памятаю як яны рабілі тое, што сёння назвалі б словам "стэнд-ап" з пародыяй на "Альфу":

-- Я правяла ноч з Вялікім танцуючым пінгвінам! (сімвал "Альфы" ў той час -- А. Б.)

-- Спадзяюся, гэта была палярная ноч?

-- Так!

-- Званіце на "Альфа-радыё" і вас зразумеюць!

З 2003 г. кантрольны пакет акцый "Альфа-радыё" належыць Мінінфармацыі, але доўгі час "Альфа", як большасць іншых радыёстанцый FM-дыяпазону, пазбягалі вострых момантаў палітыкі і толькі перыядычна разбаўлялі музыку і забаўляльны кантэнт навінамі з "БелТА", якія чыталі хутка і без смакавання. Выключэннем стаў выпадак, калі прыкладна 18 жніўня вядучы аднаго з FM радыё перадаў прывітанне мірным пратэстуючым і паставіў ім "харошую песню". У 2021 г. "Альфа" значна палітызавалася: праграма "Будні" стала "баявым лістком" барацьбы з умоўным Захадам, а сярод песен сталі круціць і палітычныя песні групы "Галасы з места" з крытыкай "прэзідэнта Светы" і іншых удзельнікаў пратэстаў 2020 г. Пасля таго як на мяжы дзясяцігоддзяў я стаў менш слухаць радыё праз гарнітуру тэлефонаў, я пачаў слухаць яго ў машыне і новыя тэндэнцыі "Альфы" выглядалі для мяне неяк дзіўна і непрыгожа, як кожнае нагнятанне нанавісці да якой-небудзь сацыяльнай групы. Але з другога боку, на "Альфе" часцей сталі круціць песні пра Беларусь на беларускай мове, што раней не было характэрна для гэтай станцыі.
Ілюстрацыя: http://business-m.eu/moj-staryj-radiopriemnik-na-telebashne/

Самыя-самыя войны ЗША

Тэма знешніх войн ЗША варта асобнай кнігі. За стагоддзі свайго існавання Злучаныя Штаты паўдзельнічалі ў дзясятках войн і канфліктаў. Таму тут паспрабую зрабіць нататкі па самым-самым войнам, да якіх мелі дачыненне Штаты.
Для пачатку паўтаруся, што Вайна за незалежнасць 1775-83 гг. і Вайна з Вялікабрытаніяй за Канаду (Другая вайна за незалежнасць, Вайна містэра Мэдзісана) (1812-15 гг.) адносяцца да катэгорыі грамадзянскіх, бо ў ёй удзельнічалі жыхары Амерыкі -- індзейцы, белыя і чорныя, якія займалі альбо бок Брытанскай Кароны, альбо ўрада Злучаных Штатаў. Да гэтай катэгорыі можна аднесці і дапамогу канадскім паўстанцам у 1834 г. І, зразумела, Грамадзянская вайна 1861-65 гг. ніяк не пасуе да знешніх войн, бо практычна ніякага ўдзелу ў гэтай вайне замежныя дзяржавы не прыймалі (будоўлю караблёў для Поўдня ў Вялікабрытаніі і два рускіх ваенных карабля, што прастаялі падчас вайны ў партах Поўначы, да ўзброеннага ўзделу Брытаніі і Расіі ў гэтай вайне не аднясеш).
Самая малавядомая вайна: квазівайна з Францыяй 1797-1800 гг.
Пасля таго як французскі 60-тысячны корпус дапамог амерыканскім рэвалюцыянерам разбіць брытанскую армію, Францыя разглядала Злучаныя Штаты як свайго сатэліта. Адносіны да ЗША не змяніліся і пасля Вялікай французскай рэвалюцыі (1789 г.). У канцы 1790-х гг. Францыя завязла ў доўгім канфлікце з Вялікабрытаніяй і заклікала свайго саюзніка Амерыку дапамагчы ў барацьбе з брытанскім флотам. Трэба зазначыць, што і Брытанія не асабліва сур'ёзна ставілася да незалежнасці аддзяліўшыхся калоній і захоп амерыканскіх грамадзян для прымусовай службы ў флоце Брытаніі быў распаўсюджаны. Таксама нярэдкай была практыка спынення амерыканскіх караблёў для пошуку брытанскіх дэзертыраў, якія нярэдка такім чынам спрабавалі знайсці прытулак у ЗША. Але Штаты адмовіліся распачаць вайну з Брытаніяй (пазней падчас Другой вайны за незалежнасць, Амерыка прымусіла Брытанію шанаваць свой сувярэнітэт), а таксама выплаціць доўг Францыі з тлумачэннем: займалі ў Каралеўства Францыі, а не ў Французскай рэспублікі, таму плаціць не будзем.
У адказ ад 500 да 2000 амерыканскіх судоў былі захоплены французскімі каперамі ў Атлантыцы за некалькі год вайны. Гэта прымусліа Амерыку адрадзіць ваенны флот, які захапіў некалькі каперскіх і вызваліў некалькі сваіх гандлёвых караблёў. Адначасова брытанскі флот працягваў марскую вайну з французскім, і атрымалася, што былыя ворагі -- Брытанія і ЗША -- аб'ядналіся супраць Францыі, як супраць агульнага ворага. За што французы бароліся, на  тое і напароліся... Канфлікт скончыўся тым, што Французская рэспубліка плюнула на былога саюзніка і перастала з ім ваяваць (1).
У некаторай ступені квазівайну можна ўмоўна назваць  "вайной за незалежнасць ЗША 1.2", бо тэрмін "Другая вайна за незалежнасць" адносіцца да зусім іншай вайны, а гэты канфлікт прывёў да фактычнага прызнання незалежнасці Злучаных Штатаў Францыяй.
Самая карысная вайна: вайна з Мексікай 1845-48 гг.
Тэхаская рэвалюцыя прывяла да аддзялення Тэхаса ад Мескікі ў якасці незалежнай рэспублікі, але лакальны канфлікт з тэхаскімі сепаратыстамі перарос ў вайну паміж Злучанымі Штатамі і Мексікай. У гэтай вайне мексіканская армія не толькі не здолела адваяваць землі Тэхаса, але і згубіла каля 2/3 сваёй тэрыторыі. Для Мексікі выбар прызнаць ці не прызнаць анэксію быў чыста тэарэтычны: сталіца краіны Мехіка была занята амерыканскай арміяй, і нязгода з пераможцам магла б каштаваць мексіканцам незалежнасці. Іншымі словамі мір з ЗША для Мексікі быў тым жа, што і Брэсцкі мір 1918 г. для Савецкай Расіі з розніцай у тым, што пасля гэтага Мексіка назаўжды засталася палітычна залежнай ад ЗША дзяржавай і да гэтага часу пытанне аб вяртанні Тэхаса, Каліфорніі, Нью-Мексіка нават не паднімаецца на сур'езным узроўні.
А вось ЗША засталіся "ў шакаладзе" ад гэтай анэксіі, бо хутка пачалося развіццё і засваенне новых зямель. Спачатку гэтаму спрыяла каліфарнійская "залатая ліхаманка" 1848-49 гг. Гэта праўда, што пасля "залатой ліхаманкі" некаторыя паселішчы пераўтварыліся ў гарады-прывіды, але многія перасяленцы заснавалі больш стабільныя пасяленні, а падчас Рэканструкцыі Поўдня 1860-70-х гг. у рэгіён сталі актыўна ўкладаць грошы прамысловыя і фінансавыя варацілы Поўначы, што прывяло да развіцця інфраструктуры і бізнеса новых зямель. У выніку такія штаты як Тэхас і Каліфорнія адносяцца да адных з найбагацейшых тэрыторый ЗША. Без гэтай перамогі ЗША наўрадці сталі б моцнай каланіяльнай дзяржавай у канцы ХІХ ст і адным з сусветных лідараў у другой палове ХХ ст.
Самая працяглая вайна для ЗША: Карэйская вайна.
Той факт, што карэйская вайна скончылася ў 1953 г. і фактычна ішла тры гады, не ставіць пад пытанне тое, што я пішу. Карэйская вайна афіцыйна не скончылася, бо ў 1953 г. варагуючыя бакі падпісалі толькі перамір'е. Пасля гэтага час ад часу адбываліся сутычкі паміж арміямі КНДР і Рэспублікі Карэя, ў кожнай з якіх гінулі ад некалькіх да некалькіх дзясяткаў вайскоўцаў з абодвух бакоў. Гэта закранула і амерыканскі кантынгент. Так у  1968 г. ў сутычках з паўночнымі карэйцамі загінулі і былі паранены каля 100 амерыканскіх ваенных згодна артыкула выдання Look (2).
Няма сэнсу зараз апавядаць тут падрабязнасці той вайны, бо гэта патрабуе асобнай кнігі, але некалькі цікавых фактаў варта зазначыць. Амерыканцы ваявалі ў Карэі не самі па сабе, як хаўруснікі пааўднёвых карэйцаў, а пад эгідай ААН. Пра ўдзел вайскоўцаў з іншых краін-членаў ААН гаворыцца рэдка па дзвюм прычынам: страты амерыканскага кантынгента стаяць наступнымі пасля страт карэйскага народа і кітайцаў, ваяваўшых за Поўнач, а другая прычына ў тым, што войскі ААН выкарыстоўвалі супраць паўночных карэйцаў зброю масавага знішчэння, што не вельмі пасуе да іміджу "блакітных касак". Цікавым з'яўляецца і факт удзелу ў вайне супраць "блакітных касак" пілотаў з СССР і кітайскай сухапутнай арміі, а гэтыя дзве краіны былі членамі ААН і сярод заснавальнікаў гэтай міжнароднай суполкі.
Таксама гэта вайна, згодна шэрагу звестак, спарадзіла фразу "прамыванне мазгоў" (brainwashing). Справа была ў тым, што з некаторымі амерыканскімі ваеннапалоннымі паўночныя карэйцы праводзілі доўгія палітгутаркі і здолелі зрабіць з іх перакананых камуністаў. Калі гэтых вайскоўцаў потым адпусцілі з палону, яны так і засталіся з камуністычнымі перакананнямі. І для апісання метадаў паўночных карэйцаў (якімі дарэчы і кітайскія камуністы апрацоўвалі замежных палітвязняў) у англійскай мове з'явіўся тэрмін brainwashing. Каб захаваць аб'ектыўнасць трэба дадаць, што такімі метадамі карэйскія камуністы карысталіся пераважна з тымі асобамі, якіх планавалі адпусціць зваротна на капіталістычны Захад; многіх іншых чужаземцаў, пераважна мірных жыхароў, паўночнакарэйскія салдаты або расстрэльвалі на месцы, або трымалі ў цяжкіх умовах у канцлагерах. Паўднёвакарэйскія салдаты таксама праводзілі масавыя расстрэлы падазроных і катаванні палонных, але гэта сумныя рэаліі грамадзянскай вайны такой жа як і іспанская 1936-39 гг., фінская 1918-22 гг., біяфрская вайна канца 1960-х гг. у Нігерыі ці цяперашняя вайна на Данбасе...
Самая ганебная для ЗША вайна: В'етнамская вайна 1960-1975 гг.
У гісторыі ЗША вайна ў Індакітаі нанесла адбітак, які можна параўнаць толькі з удзелам ЗША ў карэйскай, Першай і Другой сусветных войнах. Перш за ўсё па колькасці амерыканцаў, якія загінулі ў Індакітаі, хоць трэба адзначыць, што Карэйская вайна вялася больш інтэнсіўна: яна забрала за тры гады прыкладна столькі ж жыццяў, што і в'етнамская за няпоўныя 15. Другі адбітак у тым, што В'етнам раскалоў амерыканскае грамадства і зрабіў ЗША імідж агрэсара ў вачах міжнароднай суполкі. Як і ў Карэі, ЗША ваявалі не самі па сабе, а разам з сваімі натаўскімі і далёкаазіяцкімі хаўруснікамі. Таксама як і ў Карэі амерыканцы масава выкарыстовалі зброю масавага знішчэння супраць партызан руху В'ет-Конг. Напрыклад, палівалі з самалётаў джунглі дэфаліянтамі (каб ападала лісце), а потым бамбілі месцы знаходжання партызан. Актыўна бамбілі і камуністычны Паўночны В'етнам, супрацьпаветраныя сілы якога збівалі амерыканскую авіяцыю савецкімі ракетамі.
Амерыка праводзіла агрэсіўныя войны і пасля В'етнама, але менавіта в'етнамская вайна стала самай ганебнай. На мой погляд тут можна вылучыць тры прычыны. 1. Доўгая працягласць вайны. Акупацыя Грэнады, 2 бамбардзіроўкі Лівіі,  Другая іракская вайна не цягнуліся так доўга і таму не выклікалі столь працяглы рэзананс у ЗША і за іх межамі. (Падобным чынам агрэсія СССР у Венгрыі 1956 г. і Чэхаславакіі 1968 г. не выклікалі столькі абурэння міжнароднай супольнасці, як Афганская вайна 1979-89 гг.) 2. Вайна прынесла ЗША цяжкія страты чалавечых і матэрыяльных рэсурсаў і скончылася поўным паражэннем: увесь В'етнам, а таксама Лаос і Кампучыя сталі камуністычнымі дзяржавамі, прычым у 1979 г. В'етнам, які быў саюзнікам СССР, выбіў з Кампучыі прыхільнікаў Пол Пота, які быў бліжэй па арыентацыі да Кітая -- канкурэнта СССР за кантроль над сацыялістычнымі краінамі, і такім чынам увесь Індакітай, калі не лічыць Тайланд, увайшоў у сферу савецкага ўплыву. 3. Амерыка перажывала ўнутраны крызіс усе 1960-я гг., і в'етнамская вайна толькі дадала да спякоты незадаволеннасці амерыканскага грамадства.
Каб захаваць аб'ектыўнасць, трэба сказаць некалькі слоў пра парушэнні правоў чалавека амерыканцамі падчас в'етнамскай вайны. Шырока вядома пра спаленне вёсак з мірнымі жыхарамі ў Паўднёвым В'етнаме, накшалт Сонгмі. Але за жорсткасцю да мірных жыхароў з боку амерыканцаў стаяць рэаліі партызанскай вайны. Аналагічныя метады зачысткі мясцовасці выкарыстоўваліся савецкай арміяй у Афганістане, расійскай у Чэчне, іспанскімі рэспубліканцамі падчас Грамадзянскай вайны ў Іспаніі і, зразумела, калабарацыяністамі гітлераўцаў у Беларусі. Амерыканцы бераглі сваіх салдат і наносілі шмат прэвентыўных  удараў па магчымым месцам знаходжання "гукаў" (так яны зняважліва называлі в'етнамскіх партызан). Калі я вучыўся ў вну, спецыяліст па гісторыі ўсходніх цывілізацый, прозвішча якога я не памятаю, распавядаў на лекцыі, што падчас Другой сусветнай амерыканцы доўга вялі артпадрыхтоўку перад высадкай на нейкі японскі востраў. Японцы асцярожна пакінулі востраў пад ударамі штатаўскай артылерыі, а амерыканскія гарматы яшчэ тры дні білі па востраву да таго як туды ступіла нага першага марпеха. У такіх умовах страты мірнага насельніцтва бываюць велічэзнымі. І справа тут не столькі ў гуманнасці да амерыканскага салдата, дзеля жыцця якога можна было спаліць в'етнамскую вёску разам з жыхарамі, сколькі ў тым, што армія ЗША была дарагая, і смерць за кожнага забітага салдата абыходзілася дзяржбюджэту ў добры грошык. І не трэба забываць, што кожная труна, пакрытая зорнапаласатым сцягам, што прыбывала ў ЗША -- гэта новы вугалёк у полымя незадаволеннасці ўрадам (бо дэмакратыю адмяніць было цяжка і паціху пахаваць забітага хлопца ў безыменнай магіле дзе-небудзь на задворках алабамскай вёскі было праблематычна).
Таксама савецкая публіцыстыка (напрыклад Юрый Дзеругін "Кантракт з смерцю") рабіла пэўны акцэнт на расавых разборках унутры амерыканскага кантынгента ў В'етнаме. Хочацца тут дадаць аб'ектыўнасці. Дзедаўшчына прысутнічае ў рознай ступені амаль у кожнай арміі свету. Напрыклад у Рускай імператарскай арміі малодшыя кадэты маглі вымяраць плошчу казармы запалкамі пад ціскам старэйшых таварышчаў. Таму у арміі ЗША хапала боек паміж "дзядамі" і "духамі". Падчас бою з гэтак званымі "гукамі" мог мець месца "фрэгінг": калі найбольш лютага афіцэра забіваў ручной асколачнай гранатай (frag, скарочана ад fragmentation grenade) салдат, якога той дапёк здзекамі. І расізм у ЗША як "белы" так і "чорны" абвастрыўся менавіта ў 1960-х гг. -- падчас в'етнамскай вайны, таму не дзіва, што белыя афіцэры не лічылі благім паставіць чорнага радавога ў першы рад патрульнага атрада, што давала афраамерыканцу "перавагу" быць забітым сярод першых. І ўрэшце армія ЗША таго часу складалася пераважна з хлопцаў з бедных класаў, якія ўчора былі шпаной, а сёння былі апрануты ў ваенную форму. Зразумела такія хутка знаходзілі нагоду зачапіцца да салдаціка, які адрозніваўся ад іх колерам скуры ці таўшчынёй біцэпсаў. А калі ў такога салдаціка знаходзіліся сябрукі, пачыналася бойка "сценка на сценку". Ці мае сэнс казаць, што падобнага дзіва хапае ў сучаснай беларускай арміі ці, напрыклад, армянскай або турэцкай?
І нарэшце адбітак В'етнам зрабіў не толькі на палітычнае жыццё ў ЗША, але і на культуру: маса кніг, фільмаў, сярод якіх "Апакаліпсіс сёння", які ўнёс у гаворку амерыканцаў кінацытату "люблю пах напалма раніцай" (нешта накшалт распаўсюджаных савецкіх кінацытат "альбо я вяду яе ў ЗАГС, альбо яна вядзе мяне да пракурора" ці "танчаць усе!"). Цікава, што в'етнамскія матывы знайшлі сваё адлюстраванне ў сэрыяле "Санта-Барбара", дыснееўскім мульціку "Аладзін", і не меньш чым адным з дэтэктываў Чэйза. Таксама вайна ў В'етнаме дала новае значэнне слову "гук": раней так зняважліва называлі карэйцаў, і ветэраны карэйскай вайны, што апынуліся ў В'етнаме, прыляпілі яго да "в'етконгаўцаў". Цікава, што аналагічны момант быў з трансфармацыяй слова "дух" у былым СССР: "душман" (цюркскае "вораг") -- "дух", як афганскі партызан, -- "дух", як чэчэнскі сепаратыст.
Самая незразумелая вайна: Другая іракская 2013 г.
У былым СССР распаўсюджана думка, што ЗША заваявалі Ірак, каб хлябнуць таннай нафты альбо зрабіць нейкі хаос у сусветнай эканоміцы. Але я знайшоў больш аргументаў супраць гэтага, чым за.
Эканамічнай карысці ад захопу іракскай нафты было мала. У мяне аднойчы была доўгая ан-лайн дыскусія з апалагетамі ідэі "вайны за іракскую нафту", але ніхто мне не адказаў на пытанне, які быў сэнс пачынаць дарагую вайну, губіць 3 тыс. амерыканскіх салдат, сем'ям якіх трэба было таксама плаціць, псаваць імідж звышдзяржавы, калі з Хусейнам можна было дамовіцца. Ва ўсялякім разе можна было дапамагчы заняць месца крутога дыктатара свайму чалавеку, можна было забіць толькі Садама... і нафта разам з інфраструктурай, моцнай арміяй, парадкам на вуліцах ужо пераходзіць у праамерыканскі лагер.
Распаўсюджаная ідэя дэстабілізацыі сусветнай эканомікі праз вайну з Іракам таксама не ўлічвае некаторыя дэталі. Дэстабілізацыя сусветнай эканомікі перш за ўсё шкодна для саміх ЗША. Бо ад гэтага ўзбагацяцца толькі некаторыя кампаніі, напрыклад тыя што працуюць на мінабароны і некаторыя інжынерныя арганізацыі, што аднаўлялі інфраструктуру Ірака пасля вайны. Але калі б ад кіраванага хаосу пацярпелі такія эканамічныя гіганты як Расія, ЕС ці нават Турцыя, якая прэтэндуе на ролю рэгіянальнай дзяржавы, то наступствы былі б шкодныя для бльшасці іншых суб'ектаў гаспадаркі Амерыкі ды і для існавання саміх ЗША. Уявіце сабе, што ў Расіі ў выніку абвала эканомікі і палітычных хваляванняў і рэвалюцый да ўлады прыходзяць радыкалы, якія праводзяць у жыццё лозунг "Расія для рускіх". Што будзе, калі ў іх узнікне жаданне скінуць атамную бомбу на мужчынскі туалет у Белым доме? Гэта праўда, што моцныя дзяржавы не могуць не быць канкурэнтамі, але на ўрад ЗША працуе дастаткова экспертаў, якія здольны падлічыць і патлумачыць гарачым галовам у Кангрэсе ці Мінабароны, што будзе, калі кагосьці бамбіць без вострай неабходнасці.
Што да ідэі насаджэння амерыканскай мадэлі, то амерыканскі ўрад не вельмі цікавяць правы чалавека, калі яны парушаюцца краінай-саюзніцай ЗША. Таму жыццё іракскіх курдаў альбо становішча палітзняволеных не было б галаўным болем Злучаных Штатаў, калі б Хусейн ці яшчэ які-небудзь лаяльны Амерыцы дыктатар слухаўся дзядзю Сэма ў больш прынцыповых пытаннях. І калі б ЗША жадалі бамбіць Ірак за правы іракцаў, то чаму не пачалі з Саудаўскай Аравіі, дзе правы чалавека парушаюцца ў значна больш жорсткай ступені?
У сваёй прамове да нацыі аб аб'яўленні вайны Іраку Джордж Буш мал. заявіў: "Наша краіна ідзе на гэтую вайну неахвотна, але нашы мэты зразумелыя. Народ Злучаных Штатаў, а таксама і нашы сябры і хаўруснікі не будуць чакаць літасці ад злачыннага рэжыма, які пагражае выкарыстаннем зброі масавага знішчэння. Мы сустрэнем гэту пагрозу зараз з арміяй, авіяцыяй, флотам, берагавой аховай і марской пяхотай, каб потым не прыйшлося сустракаць яе з арміяй пажарных, паліцыі і медыкаў на вуліцах нашых гарадоў." У гэтым я бачу некаторае тлумачэнне прычын амерыканскай агрэсіі: Амерыка баялася паўтарэння тэрактаў 11 верасня 2001 г.
Я не ведаю дакладна, ці мелі дачыненне спецслужбы ЗША да тэрактаў у Вашынгтоне і Нью-Ёрку 11 верасня 2001 г. Магу толькі сказаць, што ў сусветнай гісторыі былі  прыклады такіх сітуацый. Адзін толькі Гітлер двойчы карыстаўся такім метадам, каб апраўдаць сваю агрэсію да Польшы і краін Бенілюкса. Але версіі аб выкарыстанні выбуховых рэчываў у самалётах, што пратаранілі вежы Гандлёвага цэнтра ці ў саміх вежах, як і версіі аб выбары месца і часу для тэракта з мэтай забіць як мага меньш карэнных амерыканцаў, не вытрымліваюць сур'ёзнай крытыткі. Усё такія маніпуляцыі выдаюць спецслужбы, бо патрабуюць удзелу надта вялікай колькасці людзей, кожны з якіх можа патэнцыяльна стаць здраднікам. Таму магчымы ўдзел нейкіх спецслужб ЗША мог быць у "вядзенні" рэальных тэрарыстаў з наступным дазволам ажыццявіць сваю справу, але "пад каўпаком" а-ля Мюлер. Альбо тэракт маглі зрабіць двайныя агенты, якія праводзілі лінію амерыканскіх спецслужб у Аль-Каідзе (Памятаеце, як у фільме "Месца сустрэчы змяніць нельга" следчы Шарапаў заманіў банду ў міліцэйскую пастку?)
Калі мае гіпотэзы (на якіх я не настойваю) верны, мы наўрадці дачакаемся адкрыцця нейкіх архіваў, што іх падцвердзяць: як я ўжо пісаў, у такіх выпадках ніякай дакументацыі не вядзецца і ўдзельнічае мінімум людзей (4). Таму можна засяродзіцца на тым, што няважна, хто накіраваў самалёты ў вежы-блізняты, важна, што гэта дало ЗША карт-бланш для агрэсіўных прэвентыўных дзеянняў. Спачатку быў Афганістан. Потым і Ірак.
На Факультэце міжнародных адносін БДУ у сярэдзіне 2000-х гг. выкладаў адзін амерыканскі прафесар, імя і прозвішча якога я забыў. Як раз у той час у Беларусі паказвалі фільм "911 па Фарэнгейту" і некаторыя з студэнтаў распачалі з прафесарам дыскусію пасля пары пра гэты фільм. Памятаю, што ён назваў прэзідэнта Буша ідэалістам. Прафесар лічыў, што Буш шчыра распачаў вайну з Іракам, каб вызваліць іракскі народ ад тыраніі Хусейна.
Магчыма Буш і сапраўды шчыра верыў у місію амерыканцаў насаджаць дэмакратыю, але ўлада прэзідэнта ЗША абмежавана Кангрэсам, які можна было пераканаць толькі аргументамі аб магчымасці нанясення Хусейнам удараў па ЗША. Ці верыў Дж. Буш, што Хусейн сапраўды можа закідаць ЗША зброяй масавага знішчэння, ці толькі прыкрываўся гэтай ідэяй перад Кангрэсам і народам Амерыкі -- не ведаю. Але такая прычына напасці на краіну, армію якой снабжалі амерыканскай зброяй яшчэ падчас ірана-іракскай вайны ў 1980-х гг., мае больш сэнсу, чым прымітыўная спроба захапіць нафту сілай зброі.
Другая іракская вайна наклала свой адбітак на ваенную справу ЗША. Па-першае, яна выкрыла праблематычнасць выкарыстання некаторых высокіх тэхналогій у пустыні. Па-другое, пасля яе амерыканцы пачалі выкарыстоўваць прынцып No foot on the ground ("На зямлю ні нагой") у падобных аперацыяй у Лівіі і Сірыі: наносіць авіяўдары з завоблачных вышынь, нядасягальных для ворага, а наземныя аперацыі весці сіламі мясцовых партызан ці паўстанцаў. Таксама гэта была першая вайна пасля 1945 г., ў якой удзельнічалі японскія сілы самаабароны (зразумела на баку ЗША).
Спасылкі:
(1) С.В. Иванов. Американские фрегаты 1794-1826 гг. Доступ: http://coollib.com/b/269222
(2) The New War in Korea // Look, October 15, 1968 цыт па: Nations "Pulling Apart" // Awake! January 22, 1969 Vol. L, No 2, p. 6
(3) Дж. У. Буш: “Мы ідзем у Ірак з павагай да яго грамадзян, да іх вялікай цывілізацыі і да іх рэлігійных перакананняў” пер. А. Берастоўскага // Сайт "Историческая правда". Доступ: http://www.istpravda.ru/bel/research/5820/
(4) А. Берастоўскі. Тэракт у мінскім метро 11 красавіка 2011 г. // Сайт "Минск старый и новый". Доступ: http://minsk-old-new.com/minsk-3482-be.htm