Генадзь Космач быў даволі неадназначным выкладчыкам гісторыі. У гісторыю ён увайшоў пераважна як гісторык-германіст. У мяне ж ён выкладаў найноўшую гісторыю Азіі і Афрыкі. І даволі цікава выкладаў: ведаў як трымаць увагу аўдыторыі. З аднаго боку, Космач быў патрабавальным да нас на заліках і экзаменах, з другога, не паводзіў сябе са студэнтамі як пан з халопамі. Так атрымалася, што значнасць знаёмства з гэтым выкладчыкам (як і з Канапацкім і Карпенкай) я не мог зразумець тады, у пачатку 2000-х. А неабходнасць пісаць пра Г.А. Космача зразумеў толькі пасля таго як даведаўся пра яго смерць паўтары гады таму, калі выпадкова сустрэўся з яго былой жонкай. Таму мае ўспаміны пра гэтага гісторыка будуць прывязаны да пэўных выпадкаў, якія зачапіліся за маю памяць.
Генадзь Аркадзевіч Космач. Крыніца фота: https://www.aversev.by/rus/avtory/kosmach-ga
«Вялікі грэшнік»
На сваіх лекцыях Генадзь Аркадзевіч задаваў пытанні, адказ на якія даваў магчымасць атрымаць «выдатна» аўтаматам на экзамене.
– Што значыць «банзай»? – пытаецца лектар.
– Дзесяць тысяч год жыцця. – адказвае мой сусед па парце.
– Каму?
Гэта ўжо не ведаў ніхто. Мабільнага інтэрнэта яшчэ ў студэнтаў не было.
Другі раз Космач апавядаў пра некалькі спецыфічных фраз на санскрыце, якія не прайшлі цэнзуру ў выданні слоўніка па прычыне свайго эратычнага зместу. Студэнты хіхікалі. А калі адну з гэтых фраз выкладчык напісаў на дошцы кірылічнымі літарамі, аўдыторыя выбухнула рогатам: надпіс быў падобны на вядомую мацерную лаянку на руска-беларускай трасянцы. А на гэта ён зазначыў:
– Адзін праваслаўны святар казаў мне: ты грашыш, бо чытаеш лекцыі пра індыйскую філасофію. Вось бачыце, што я вялікі грэшнік. Не падабаецца мне такі праваслаўны фундаменталізм.
Ад сябе дадам: эпізадычна выходзіў з ім на размову пра біблейскае вучэнне аб аднаўленні Раю на зямлі. Генадзь Аркадзевіч, як і яго жонка (якая выкладала ў нас гісторыю славянскіх народаў), заўсёды казаў, што гэта магчыма, і ставіўся да гэтай надзеі з павагай. Таму бязбожнікам ці маральным нігілістам я б яго не назваў.
Быў яшчэ адзін забаўны выпадак: выкладчык гісторыі славянскіх народаў Уладзімір Пуцік аднойчы заўважыў на семінары:
– Наш Космач, калі ён, як бы гэта казаць, раззняволены, апавядае нам такое, што ўтвараюць індыйскія браміны....
А нам «вялікі грэшнік» гэта тлумачыў так:
– Тое, што робяць браміны ў Індыі, мы б назвалі вычварэнствамі.
Наксаліты
Аднойчы, калі Генадзь Аркадзевіч пачаў сваю лекцыю такім чынам:
– Нядаўна адзін з вас зрабіў мне заўвагу, чаму я, гаворачы пра Індыю, нічога не казаў пра мясцовых камуністаў...
У гэты момант некаторыя студэнты пачалі задуменна пераглядацца: каго гэта сярод нас цікавяць камуністы.
– Гэта не ты? – спыталася ў мяне адна аднакурсніца (мабыць думала, што, калі я насамрэч цікаўлюся гісторыяй, то гэта я мог такое запытацца).
Я толькі паціснуў плячыма: мо, не ведаю, хто гэта, сам здзівіўся.
У мяне была думка, хто мог заказаць экскурс у гісторыю камуністаў Індыі: Валера Цагойка, які адкрыта заяўляў пра свае камуністычныя перакананні. Я агледзеў аўдыторыю, але Цагойкі не было. Ён больш цікавіўся алкаголем, чым палітыкай, і вучыўся слаба. Пасля трагедыі на Нямізе, Валера нават спрабаваў здаць экзамен метадам, апісаным у фільме «Насланне» з серыі камедый пра Шурыка.
А Космач бадзёра зрабіў экскурс па гісторыі камуністаў Індыі, з якога я запомніў толькі заўвагу пра наксалітаў, радыкальных камуністаў, якія вялі партызанскую вайну ў адным з індыйскіх штатаў. А потым перайшоў да асноўнай тэмы.
Экзамен
На экзамен Генадзь Аркадзевіч задаў больш за сто пытанняў па гісторыі дзясяткаў краін . Усе ведалі, што ён патрабавальны. Атрымаўшы спіс пытанняў, я пажартаваў аднагрупнікам, што буду рыхтавацца да бітвы з «касмачамі» ў Ферганскай даліне (па аналогіі з басмачамі). Ні камп'ютара ні Інтэрнэта яшчэ не меў. Больш за палову пытанняў Космач на лекцыях не разглядаў, таму нават я, які не прапусціў ніводнай хвіліны ніводнай яго лекцыі, мусіў падняць свае кніжныя энцыклапедыі і рыхтавацца хоць як.
Раніцай перад яго экзаменам мае аднагрупнікі рэальна нерваваліся. Раптам адзін з іх, казаў:
– А я не праваслаўны!
Нейкая дзяўчына падтрымала хвалю:
– А я таксама. Я каталік! (менавіта так яна і казала – А. Б).
– Хом мане падмэ хум. – вымавіў эратычную мантру хлопец, які толькі што выракся Праваслаўя, і стаў нібыта ў позу ёга. Пазней той хлопец пытаўся ў мяне, калі будзе праваслаўны Вялікдзень, таму яго вырачэнне не цягнулася доўга.
На самім экзамене наш выкладчык заявіў, што дрэнна сябе адчувае. Я быў, як звычайна, у першай пяцёрцы. Выцягнуў білет. Першае пытанне «Карэйская вайна» я ведаў болей-меней, а па другому «Манголія ў 1945-90 гг» я ведаў толькі 2-3 факты. Накідаў адказ на паперцы. Пайшоў адказваць. Мне пашанцавала, што «вялікаму грэшніку» хапіла Карэйскай вайны. Атрымаў «выдатна». Як адказалі астатнія не ведаю, бо як звычайна рабіў, я здаў і пайшоў дадому, але скаргаў на перасдачы я не чуў ні ад аднаго аднагрупніка.
Акрамя гэтага...
Генадзь Аркадзевіч выкладаў у мяне таксама метадалогію вывучэння гісторыі, але яго выкладанне гэтага прадмету неяк выслізнула з маёй памяці. Там захавалася толькі адно параўнанне. Калі мы вывучалі цывілізацыйны падыход А. Тойнбі, Космач зазначыў:
– Тойбі ў гістарычнай навуке, як Пеле ў футболе.
Пасля яго смерці я даведаўся, што ён спецыялізаваўся на гісторыі Германіі 1920-40-х гг, напрыклад, жыццё В. Кубе, якога большасць беларусаў ведаюць толькі як гаўляйтэра, забітага мінскім падполлем; таксама разам з жонкай Генадзь Акадзевіч пісаў пра палітыкаў СССР 1920-30-х гг. І толькі тады я ўпершыню прачытаў пра свайго выкладчыка як пра выбітнога гісторыка. Не магу судзіць наколькі глыбока гэты чалавек даследаваў пытанні, за якія яго пасмяротна ўшанавалі лаўрамі, але словы, за якія магу адказаць: ён быў таленавітым выкладчыкам усходняй гісторыі, здольным шанаваць годнасць навучэнцаў.
Дарэчы, яго былая жонка Алена Эскрыдж Космач зараз выкладае гісторыю ў адным з універсітэтаў ЗША і вывучае гісторыю славянскіх народаў і расійска-кітайскія адносіны, а яго сын Павел з'яўляецца беларускім гісторыкам-амерыканістам і не толькі. Таму Космач – гэта прозвішча не аднаго беларускага гісторыка, а цэлай дынастыі даследчыкаў і выкладчыкаў навукі аб мінулым.
Алена Эскрыдж Космач. Фота з сайта Ўніверсітэта Фрэнсіс Марыён, https://www.fmarion.edu/directory/eskridge-kosmach-elena/
Павел Генадзевіч Космач, дацэнт БДПУ, сфера цікаўнасці: "рэлігійны фактар у гісторыі заснавання ЗША; гісторыя фізіка-матэматычных навук на тэрыторыі Беларусі (да 1914 г.); філасофія і тэорыя гісторыі". Крыніца фота і цытаты: https://www.bsu.by/main.aspx?guid=59391
«Вялікі грэшнік»
На сваіх лекцыях Генадзь Аркадзевіч задаваў пытанні, адказ на якія даваў магчымасць атрымаць «выдатна» аўтаматам на экзамене.
– Што значыць «банзай»? – пытаецца лектар.
– Дзесяць тысяч год жыцця. – адказвае мой сусед па парце.
– Каму?
Гэта ўжо не ведаў ніхто. Мабільнага інтэрнэта яшчэ ў студэнтаў не было.
Другі раз Космач апавядаў пра некалькі спецыфічных фраз на санскрыце, якія не прайшлі цэнзуру ў выданні слоўніка па прычыне свайго эратычнага зместу. Студэнты хіхікалі. А калі адну з гэтых фраз выкладчык напісаў на дошцы кірылічнымі літарамі, аўдыторыя выбухнула рогатам: надпіс быў падобны на вядомую мацерную лаянку на руска-беларускай трасянцы. А на гэта ён зазначыў:
– Адзін праваслаўны святар казаў мне: ты грашыш, бо чытаеш лекцыі пра індыйскую філасофію. Вось бачыце, што я вялікі грэшнік. Не падабаецца мне такі праваслаўны фундаменталізм.
Ад сябе дадам: эпізадычна выходзіў з ім на размову пра біблейскае вучэнне аб аднаўленні Раю на зямлі. Генадзь Аркадзевіч, як і яго жонка (якая выкладала ў нас гісторыю славянскіх народаў), заўсёды казаў, што гэта магчыма, і ставіўся да гэтай надзеі з павагай. Таму бязбожнікам ці маральным нігілістам я б яго не назваў.
Быў яшчэ адзін забаўны выпадак: выкладчык гісторыі славянскіх народаў Уладзімір Пуцік аднойчы заўважыў на семінары:
– Наш Космач, калі ён, як бы гэта казаць, раззняволены, апавядае нам такое, што ўтвараюць індыйскія браміны....
А нам «вялікі грэшнік» гэта тлумачыў так:
– Тое, што робяць браміны ў Індыі, мы б назвалі вычварэнствамі.
Наксаліты
Аднойчы, калі Генадзь Аркадзевіч пачаў сваю лекцыю такім чынам:
– Нядаўна адзін з вас зрабіў мне заўвагу, чаму я, гаворачы пра Індыю, нічога не казаў пра мясцовых камуністаў...
У гэты момант некаторыя студэнты пачалі задуменна пераглядацца: каго гэта сярод нас цікавяць камуністы.
– Гэта не ты? – спыталася ў мяне адна аднакурсніца (мабыць думала, што, калі я насамрэч цікаўлюся гісторыяй, то гэта я мог такое запытацца).
Я толькі паціснуў плячыма: мо, не ведаю, хто гэта, сам здзівіўся.
У мяне была думка, хто мог заказаць экскурс у гісторыю камуністаў Індыі: Валера Цагойка, які адкрыта заяўляў пра свае камуністычныя перакананні. Я агледзеў аўдыторыю, але Цагойкі не было. Ён больш цікавіўся алкаголем, чым палітыкай, і вучыўся слаба. Пасля трагедыі на Нямізе, Валера нават спрабаваў здаць экзамен метадам, апісаным у фільме «Насланне» з серыі камедый пра Шурыка.
А Космач бадзёра зрабіў экскурс па гісторыі камуністаў Індыі, з якога я запомніў толькі заўвагу пра наксалітаў, радыкальных камуністаў, якія вялі партызанскую вайну ў адным з індыйскіх штатаў. А потым перайшоў да асноўнай тэмы.
Экзамен
На экзамен Генадзь Аркадзевіч задаў больш за сто пытанняў па гісторыі дзясяткаў краін . Усе ведалі, што ён патрабавальны. Атрымаўшы спіс пытанняў, я пажартаваў аднагрупнікам, што буду рыхтавацца да бітвы з «касмачамі» ў Ферганскай даліне (па аналогіі з басмачамі). Ні камп'ютара ні Інтэрнэта яшчэ не меў. Больш за палову пытанняў Космач на лекцыях не разглядаў, таму нават я, які не прапусціў ніводнай хвіліны ніводнай яго лекцыі, мусіў падняць свае кніжныя энцыклапедыі і рыхтавацца хоць як.
Раніцай перад яго экзаменам мае аднагрупнікі рэальна нерваваліся. Раптам адзін з іх, казаў:
– А я не праваслаўны!
Нейкая дзяўчына падтрымала хвалю:
– А я таксама. Я каталік! (менавіта так яна і казала – А. Б).
– Хом мане падмэ хум. – вымавіў эратычную мантру хлопец, які толькі што выракся Праваслаўя, і стаў нібыта ў позу ёга. Пазней той хлопец пытаўся ў мяне, калі будзе праваслаўны Вялікдзень, таму яго вырачэнне не цягнулася доўга.
На самім экзамене наш выкладчык заявіў, што дрэнна сябе адчувае. Я быў, як звычайна, у першай пяцёрцы. Выцягнуў білет. Першае пытанне «Карэйская вайна» я ведаў болей-меней, а па другому «Манголія ў 1945-90 гг» я ведаў толькі 2-3 факты. Накідаў адказ на паперцы. Пайшоў адказваць. Мне пашанцавала, што «вялікаму грэшніку» хапіла Карэйскай вайны. Атрымаў «выдатна». Як адказалі астатнія не ведаю, бо як звычайна рабіў, я здаў і пайшоў дадому, але скаргаў на перасдачы я не чуў ні ад аднаго аднагрупніка.
Акрамя гэтага...
Генадзь Аркадзевіч выкладаў у мяне таксама метадалогію вывучэння гісторыі, але яго выкладанне гэтага прадмету неяк выслізнула з маёй памяці. Там захавалася толькі адно параўнанне. Калі мы вывучалі цывілізацыйны падыход А. Тойнбі, Космач зазначыў:
– Тойбі ў гістарычнай навуке, як Пеле ў футболе.
Пасля яго смерці я даведаўся, што ён спецыялізаваўся на гісторыі Германіі 1920-40-х гг, напрыклад, жыццё В. Кубе, якога большасць беларусаў ведаюць толькі як гаўляйтэра, забітага мінскім падполлем; таксама разам з жонкай Генадзь Акадзевіч пісаў пра палітыкаў СССР 1920-30-х гг. І толькі тады я ўпершыню прачытаў пра свайго выкладчыка як пра выбітнога гісторыка. Не магу судзіць наколькі глыбока гэты чалавек даследаваў пытанні, за якія яго пасмяротна ўшанавалі лаўрамі, але словы, за якія магу адказаць: ён быў таленавітым выкладчыкам усходняй гісторыі, здольным шанаваць годнасць навучэнцаў.
Дарэчы, яго былая жонка Алена Эскрыдж Космач зараз выкладае гісторыю ў адным з універсітэтаў ЗША і вывучае гісторыю славянскіх народаў і расійска-кітайскія адносіны, а яго сын Павел з'яўляецца беларускім гісторыкам-амерыканістам і не толькі. Таму Космач – гэта прозвішча не аднаго беларускага гісторыка, а цэлай дынастыі даследчыкаў і выкладчыкаў навукі аб мінулым.
