Старажытныя людзі: каму патрэбна было паказаць іх дурнымі

Вось ужо два паста я апублікаваў тут пра жыццё старажытных людзей і тэорыю эвалюцыі Дарвіна. Пакуль што не знайшоўся ніводзін кампетэнтны навуковец ці аматар, які б прывёў довады «за» ці «супраць» маіх асноўных тэзісаў: (а) старажытныя людзі не былі прымітыўнымі істотамі, якія паступова развіваліся ад горшага да лепшага ў біялагічным, інтэлетуальным і маральным плане; (б) абапірацца на тэорыю эвалюцыі Дарвіна, як на факт ненавукова; (в) усе навукі, якія даследуюць гісторыю старажытнага грамадства, настолькі абмежаваны ў сваіх магчымасцях, што не могуць даць яснае ўяўленне аб старажытным грамадстве.

Гэты пост я прысвячаю таму, як «раскруцілі» тэорыю Дарвіна і звялі вобраз старажытнага чалавека да цёмнага неандэртальца з дубінай. Разгледзім каму гэта было патрэбна.

Я ведаю, што нічога ня ведаю.

«И хотя оно (первобытное состояние) длилось много тысячелетий, доказать его существование на основании прямого свидетельства мы не можем, но признавая происхождение человека из царства животных необходимо допустить такое переходное состояние»

Ф. Энгельс. Происхождение семьи, частной собственности и государства

Чалавеку ня ўласціва шмат разважаць пра тое, што яго не датычыцца. Навукоўцы – не выключэнне з гэтага правіла. Калі біёлагі пачалі казаць пра глабальнае пацяпленне, якое пагражае планеце, большасць тых, хто ня вывучае гэту праблему, проста ў гэта паверылі. Калі ў Беларусі лета спякотнае, а зіма халодная, гэта большасць кажа, што вінавата глабальнае пацяпленне. Калі зіма цёплая і даждлівая, а лета халоднае, таксама вінавата глабальнае пацяпленне. Я не хачу казаць, што глабальнага пацяплення няма, я хачу сумленна прызнацца, што я ў гэтым не разбіраюся, і не магу заўважыць сур'ёзных змен у надвор'і за сваё жыццё.

Менавіта так сусветнае грамадства і «праглынула» тэорыю эвалюцыі Дарвіна разам з неандэртальцам з дубінай. Крыху далей гаворка пойдзе пра тых, каму гэта было патрэбна, але іх заўжды было нямнога. А большасць... Калі чалавека стварыў Бог і нашы продкі былі разумныя, зарплату сантэхніку Івану ўсё роўна не паднімуць. Калі жыццё на Зямлі ўзнікла выпадкова, нашы продкі паступова ператвараліся з прымітыўных дэгэнератаў у сучасных інтэлектуалаў, гэнетыку Сяргею ўсё роўна прыйдзецца шукаць грошы, каб выплаціць крэдыт за кватэру. Калі жыццё на Зямлю занеслі з космаса, настаўніце Яўгеніі ўсё роўна прыйдзецца завіхацца ля сваёй маці, якая памірае ад рака. Таму большасць проста ня думае доўга над такімі пытаннямі. Цікава аднак, што ў Беларусі большасць ненавукоўцаў верыць што «існуе Штосьці разумнае, якое стварыла Сусвет» і ня вераць у эвалюцыю. Але ніхто з іх ня лезе ў палеміку з навукоўцамі.

Я не хачу казаць, што з пункту гледжання маралі ўсё роўна ці чалавек развіўся ад малпы, ці яго стварыў Бог. Пра маральны аспект гаворка пойдзе далей. Я пра тое, што большасць людзей кіруюцца ня столькі маральнымі прынцыпамі сколькі ўласнай карысцю, і з гэтага пункту гледжання няістотна выясніць, ці праўду пісаў Дарвін, ці не.

Дарвін памёр, а справа яго жыве.

"Фу,  да  у  нас  --  половина  девчёнок!..  А одна  ещё  в  восьмом
забеременела! А одну на квартире поймали, где... за деньги, понимаешь? У неё
уже  своя  сберкнижка  была!  А  как открылось?  --  в  дневнике  забыла,  а
учительница нашла.  Да чем раньше, тем интересней!.. И чего  откладывать? --
атомный век!.."

А.И. Солженицын. Раковый корпус

Як казаў адзін даследчык, «ідэі маюць уплыў на гісторыю, а гісторыя мае ўплыў на ідэі». Гэта справядліва і ў дачыненні да тэорыі эвалюцыі. Па-рознаму яе асобныя палажэнні выражалі яшчэ да Дарвіна, але менавіта яму пашанцавала «раскруціцца не па-дзіцячы».

Перш за ўсё «бонусы» ад тэорыі эвалюцыі атрымалі ўсе хто жадаў свабоднай маралі: многія атэісты, ў тым ліку марксісты, апалагэты «сэксуальнай рэвалюцыі», расісты і нацыянал-сацыялісты. Камусьці з іх хацелася мець навуковае абгрунтаванне нармальнасці сваіх сэксуальных паводзін (сцэна з фільма «Кінг Конг»: жанчына-вучоны прапануе мужчыне, з якім кладецца на начлег у лясу, заняцца з ёй сэксам тлумачучы «мы таксама прыматы»), камусьці -- мець доказ няіснавання Бога (а гэта апраўданне барацьбы з рэлігіяй і рэлігійнай этыкай), камусьці было патрэбна навуковае абгрунтаванне каланіялізму, рабству, генацыду і сацыяльнай няроўнасці. Нельга сказаць што іншыя ідэі, ў тым ліку і рэлігійныя (напрыклад, вера ў тое, што цёмнаскурым хамітскім народам суджана Богам быць рабамі белых) не выкарыстоўваліся расістамі для абгрунтавання сваіх учынкаў. Але асноўная ідэя тэорыі эвалюцыі – гэта не няіснаванне Бога, а развіццё ад горшага да лепшага. Тое, што было горш за тое, што ёсць зараз, а гэта, ў сваю чаргу, зменіцца лепшым заўтра. Дарвін ня спрабаваў даць сваёй тэорыі палітычную, маральную ці рэлігійную трактоўку. Але ход яго думак спадабаўся ўсім, хто жадаў эвалюцыі ў галіне маралі. Калі сэкс па-за шлюбам асуджаецца рэлігіяй, значыць рэлігійныя абмежаванні гэта старамоднае і горшае, якое павінна змяніцца лепшым. Калі народы Афрыкі, Азіі і Амерыкі ня былі здольны супрацьстаяць агрэсіі еўрапейцаў, значыць яны павінны загінуць падчас «натуральнага адбору». У сувязі з гэтым вось цікавая цытата з аднаго рэлігійнага часопіса :

«Папытаеце сябе, "Наколькі добра ў рэчаіснасці, я ведаю аб мінулым Афрыкі"? Адкрыта гаворачы, большасць сучасных людзей вывучала афрыканскую гісторыю праз прызму адносін да яе еўрапейцаў. Для еўрапейцаў Афрыка была месцам, дзе яны зрабілі сабе імя праз гандаль, місіянерства, даследавання і заваёвы. Часцяком, еўрапейцы лічылі Афрыку адсталай і звалі яе "Цёмным кантынентам ".

Але ці думаюць самі афрыканцы, што яны былі сапраўды такімі адсталымі, як лічаць еўрапейцы? Адказ даў Нвабуез Чуквемек Окойе, з дзяржаўнага ўніверсітэцкага каледжа Нью-Ёрка, аддзела афрыканскіх і афраамерыканскіх даследаванняў. Вось што ён гаворыць адносна еўрапейскай экспансіі на тэрыторыі Афрыкі: "Дзеянне было накіравана на тое, каб апраўдаць ўплыў еўрапейцаў на афрыканцаў не з пункту гледжання ўжывання адной толькі сілы (што і было), але з пункту гледжання культурнай перавагі (чаго не было)".» (Should History Be Rewritten?//Awake! Dec.22, 1974, p.17)

Тэорыя эвалюцыі таксама многае тлумачыла атэістам і агностыкам, якія бачылі няадназначныя і супярэчлівыя паводзіны і вучэнні розных рэлігій: напрыклад, рэлігійныя войны і канфлікты з аднаго боку і заклікі святароў да любові да бліжніх з другога, вучэнне аб вечных муках у пекле з аднаго боку і аб бясконцай літасці Бога з другога. Тэорыя эвалюцыі, ў сваю чаргу, вучыць, што пакуты людзей і канфлікты – гэта частка працэсу «натуральнага адбору», ахвяры для лепшай будучыні.

Тэорыя эвалюцыі патрэбна таксама многім палітычным дзеячам і прадпрымальнікам. І справа не столькі ў апраўданні канкурэнтнай барацьбы. Уся міжнародная палітычная і камерцыйная дзейнасць пабудавана на ідэі паступовай эвалюцыі грамадства ад горшага да лепшага.

За апошнія 4 стагоддзі палітычныя дзеячы Еўропы і Амерыкі прынялі шэраг дакументаў, якія заклалі аснову сучаснага міжнароднага права. Былі створаны Арганізацыя аб'яднаных нацый, Еўрапейскі суд па правам чалавека, Арганізацыя па бяспеке і супрацоўніцтву ў Еўропе і г.д. За ўсёй гэтай дзейнасцю стаіць пэўная інфраструктура, працуюць спецыялісты, ідзе падрыхтоўка новых кадраў і на ўсё гэта патрэбны грошы, грошы і грошы... Палітыкі проста абавязаны паказаць, што іх намаганні за падатковыя грошы і ахвяраванні мецэнатаў даюць вынікі. І ўзнікае жыццёвая неабходнасць паказаць як жыць стала лепей і вясялей за апошнія гады, як пашыраюцца свабоды і магчымасці людзей. У такой сітуацыі непазбежна паказаць мінулае ў шэрым афарбаванні, і чым далей ад сённяшняга дня, тым чарней. Але ці сапраўды мы шчаслівей за сваіх продкаў?

Камерсанты жывуць за кошт вырабу і продажу тавараў і паслуг. Таму ім проста неабходна паказаць сувязь тэхнічнага прагрэсу з паляпшэннем жыцця чалавека і грамадства. Адмаўляць дасягненні навуковага прагрэсу справа дурная. Я не за тое, каб выкінуць камп'ютары і жыць у лясах з каменнымі сякерамі. Але большасць тавараў і паслуг, якія спажывае сучасны чалавек, ня маюць ніякага дачынення да яго сапраўдных патрэб. Навуковы прагрэс аблягчае жыццё чалавека ў некаторых справах, але спараджае яго залежнасць ад дасягненняў цывілізацыі, а свет камерцыі пабуджае людзей працаваць больш для набывання ўсё новых і новых тавараў і паслуг. Гэта мае свой негатыўны адбітак і на экасістэму Зямлі, і на жыццё сям'і, грамадства і дзяржавы. Таму камерсантам неабходна паказаць, што жыццё было горш, калі не было сотавай сувязі, планшэтных камп'ютараў і іншых дасягненняў прагрэсу.

Ёсць яшчэ адна група дарвіністаў, найбольш позняя па часу ўзнікнення, – гэта навукоўцы, якія пабудавалі сваю кар'еру на падмурку тэорыі Дарвіна. Паколькі тэорыя эвалюцыі закранае розныя навукі, птушку шчасця ўдалося схапіць і біёлагам, і гісторыкам, і этнографам, і псіхолагам... Гэта як прыватызацыя: хто першы зразумеў магчымасць зарабіць, той і пабудаваў свой МММ. Навука, як і рэлігія, можа быць разнавіднасцю бізнеса. І для такіх бізнесменаў ад навукі з'явіліся магчымасці зарабіць праз пошук даказаў тэорыі эвалюцыі і распрацоўку новых тэорый на яе падставе.

Тэорыя эвалюцыі перастала бы быць тэорыяй, калі б існавалі бясспрэчныя доказы яе праўдзівасці. Але як я ўжо пісаў (і ня толькі і ня столькі я) такіх доказаў няма. Прапаную маім чытачам разгледзіць як абараняюць тэорыю эвалюцыі ўсе вышэй названыя апалагеты.

Піар тэорыі эвалюцыі.

Адразу прыйдзецца адкінуць усіх, хто падтрымлівае тэорыю эвалюцыі моўчкі: апалагеты свабоды сэксу (яны практыкі а не тэарэтыкі), некаторыя навукоўцы, якія не маюць прамога дачынення да гэтай тэорыі і проста ў яе вераць і палітыкі і бізнесмены сярэдняй рукі, якім не да падтрымкі глабальных пытанняў.

Асноўная група абаронцаў – гэта навукоўцы і калянавуковыя спецыялісты (супрацоўнікі сістэмы адукацыі напрыклад). Таксама буйныя палітыкі і бізнесмены. Цікава, але на абароне тэорыі эвалюцыі стаяць і некаторыя рэлігійныя дзеячы, якія вучаць, што Бог паступова зрабіў з малпы чалавека.

Вось некаторыя спосабы абараніць тэорыю эвалюцыі (прымяняюцца ў розных сферах навуковага спазнання):

1. тлумачыць спрэчныя факты, як доказы тэорыі Дарвіна. Так бывае, калі, напрыклад, археолагі знаходзяць старажытныя косткі: спачатку з дапамогай СМІ аб'яўляецца, што знайшлі чарговы доказ, потым робіцца падгонка фактаў пад тэорыю. Калі артэфакт старэй згодна радыёвугляроднаму гадзінніку (пра недакладнасць якога я ўжо пісаў), чым трэба навукоўцам робіцца выснова, што «гадзіннік» памыліўся і падганяецца іншая дата; па адной костке рукі ці лапы робіцца рэканструкцыя ўсяго шкілету памерлай істоты і распавядаецца чым гэта істота займалася (калі гэта быў чалавек). Асобай тэмай можа стаць кастынг неандэртальцаў на навуковым конкурсе «містэр Квазімода», можа знойду час напісаць пра гэта, можа мае чытачы напішуць. Калі шаман эвенкаў стукае сябе ў грудзі каб выклікаць літасць духаў продкаў, робіцца выснова, што ён дурань, і ўсе эвенкі таксама, нават калі яны разглядаюць дзеянні шамана як даніну мясцовай традыцыі і ня вераць ні ў духаў, ні ў Бога, і ўсе нашы старажытныя продкі таксама білі сябе ў грудзі, бо былі дурні і верылі ў духаў продкаў.
2. моўчкі не згадзіцца з довадамі апанентаў. Я асабіста ня чуў каб былі нейкія шырокавядомыя дэбаты эвалюцыяністаў з прыхільнікамі альтэрнатыўных канцэпцый узнікнення жыцця на Зямлі. Нярэдка гэта тлумачыцца «недахопам часу на аправяржэння глупстваў». Але сапраўдны навуковец павінен быць першым крытыкам самога сябе, яго сумленне павінна пабуджаць яго знаёміцца з доказамі супраць яго ўласных перакананняў. Можа і мае сэнс пакідаць без увагі працы, ў якіх бяздоказна сцвярджаецца нянавуковасць тэорыі эвалюцыі, але пакінуць без увагі сур'ёзныя аргументы – гэта падобна як адна футбольная каманда адмаўляецца гуляць з другой і патрабуе каб ёй аўтаматычна залічылі перамогу. Такой тактыкі нярэдка прытрымліваюцца таксама палітыкі, бізнесмены і іншыя калянавуковыя дарвіністы: лепей прамаўчаць, калі маешь справу з «падкаваным» апанентам дарвінізму ці проста скептыкам, бо няма чым крыць.
3. сцвярджаць, што эвалюцыя біялагічных відаў і эвалюцыя чалавечага грамадства ад горшага да лепшага – гэта не тэорыя, а факт, такі ж бясспрэчны, як «дважды два чатыры». Выкарыстоўваецца гэты метад і навукоўцамі і іншымі катэгорыямі дарвіністаў.
4. крыць довады апанентаў навуковымі тытуламі, колькасцю апублікаваных прац і стажам работы. Нярэдка гэта таксама не абыходзіцца без кастынга, які адкідывае ад навукова-даследчых цэнтраў большасць нядарвіністаў з ліку патэнцыяльных маладых вучоных, і такім ёсць дзве дарогі: альбо адмовіцца ад навуковай дзейнасці, альбо працаваць у альтэрнатыўных навукова-даследчых цэнтрах, якія заплямываюцца ганьбой як нянавуковыя ці калянавуковыя. Безумоўна, ёсць і магчымасць пачакаць калі падрасцеш да пэўнага навуковага аўтарытэту каб мець сваю думку ці працаваць у тых галінах навуковага спазнання, якія не патрабуюць лаяльнасці тэорыі эвалюцыі.
5. адмаўляцца ад тлумачэння пытання неспецыялісту, спасылаючыся на складанасць, альбо тлумачыць з дапамогай складаных незразумелых тэрмінаў. Не жадаю быць грубым, але гэта пазіцыя альбо баязліўца (як доктар з анекдота, які ня хоча пісаць дыягназ пацыента на камп'ютары таму што той будзе здольны прачытаць напісанае), альбо некампетэнтнага спецыяліста (адзін прафесар эканомікі распавядаў на лекцыі, як ён у свае студэнцкія гады задаў пытанне свайму выкладчыку, што значыць адзін эканамічны тэрмін і той адказаў «Малады чалавек, вы яшчэ надта малады, каб разумець такія складаныя рэчы!»)
   У краінах перамогшага марксізму ў навукоўца, настаўніка, чыноўніка і журналіста проста не было выбару што казаць, калі гаворка ішла пра адносіны да тэорыі эвалюцыі. Вядомае правіла савецкага інтэлігента «не думай, а калі думаеш, гаворыш, пішаш і падпісваешся, не здзіўляйся». На свабодным Захадзе ролю КПСС займае арганізацыя, ў якой ты працуеш. Калі ты кажаш тое, што лічыш правільным і гэта супярэчыць ідэалогіі тваёй камерцыйнай карпарацыі, твайго навукова-даследчага цэнтра ці чагосьці яшчэ, шукай новую работу.

А ці быў прагрэс?

«Пасля старанняў, якія цягнуліся многія стагоддзі, палiтычныя партыі паказалi сваю няздольнасць адпавядаць сучасным умовам i вырашыць праблемы, выклiкаючыя сур'ёзныяя турботы»

Брашура Асацыяцыі міжнародных даследчыкаў Бібліі «Мільёны, тых, хто зараз жыве, ніколі не памруць» (цытата перакладзена за англійскай аўтарам блога)

Я ўжо пісаў, што адны і тыя ж фармацыі ня былі ўласцівы толькі нейкай эпохе. Напрыклад, феадалізм быў ня толькі ў сярэднявечнай Еўропе, але і ў адной паўночнаамерыканскай калоніі на р. Гудзон, і ў савецкай калгаснай сістэме. Для перыядызацыі выкарыстоўваецца падгонка пэўных крытэрыяў так каб кожнае адхіленне ад іх разглядалася як адхіленне ад нормы, выключэнне з правіла. Але ці правамерна такая падгонка? Некаторыя мужчыны кажуць, што лепш адзін раз нарадзіць, чым кожны дзень галіцца. Але нараджаць дзяцей і галіцца – гэта розныя рэчы. Каменная сякера ня горш за планшэтны камп'ютар, гэта розныя прылады працы. Не разумна лічыць, што нашы продкі прыбягалі да ўтварэння пэўных эканамічных і палітычных фармацый ад дурной галавы. Наадварот, рабаўладальніцтва, феадалізм, капіталізм, «першабытны» лад і сацыялізм, а таксама саюзы плямён, дзяржавы-гарады і вялікія імперыі былі рознымі шляхамі, якімі нашы продкі будавалі свае шчасце і дабрабыт. Пры кожным раскладзе былі і тыя, хто атрымоўваў бонусы і тыя, хто цярпеў ліха. Калі пэўная эканамічная ці палітычная сістэма выраджалася, людзі адмаўляліся ад яе. Калі ізноў узнікала ў ёй патрэба, сістэму адраджалі. Пры гэтым колькасць «шчаслівых» і «няшчасных» вагалася. Але ці можна вымяраць шчасце толькі колькасцю спажытых прадметаў матэрыяльнага дабарбыту? Альбо магчымасцю чытаць кнігі і карыстацца Інтэрнетам?

Мае 2 пасты пра старажытных людзей разглядалі ўжо 14 і 15 разоў адпаведна. Ніхто яшчэ не спрабаваў даць нейкую навуковую ацэнку маім аргументам. І тут справа не ў маіх амбіцыях, а ў пошуку гістарычнай праўды. Кожны чалавек, на мой погляд, мае права разабрацца ў гэтым пытанні. І задача навукоўца паведаміць гэту праўду простымі словамі.

Як у 1996 г. казаў Сяргей Вен'ямінавіч Паноў, настаўнік гісторыі і супрацоўнік акадэміі навук РБ па метадалогіі выкладання гісторыі, «гісторыя старажытных часоў – гэта вялікая фантастыка». Калі аб паходжанні і развіцці чалавека і грамадства будуць і далей судзіць на падставе падгонкі фактаў пад прывабныя тэорыі, гісторыя старажытнасці так і будзе пісацца ў жанры «фэнтэзі».

Далей па тэме:

Старажытныя людзі: дурней ці разумней за нас?

Старажытныя людзі: сям'я, грамадства, дзяржава і рэлігія

Два мира, две науки

Малавядомыя факты гісторыі беларускага праваслаўя

Гэты пост прысвечаны выключна канстатацыі фактаў. Я сам не праваслаўны, я не імкнуся весці палеміку адносна пазіцыі Беларускай праваслаўнай царквы па тым ці іншым пытанням, і не спрабую што-небудзь змяніць. Гэты кароткі пост аб малавядомых фактах з сучаснай гісторыі БПЦ напісаны без каментавання згодна маёй пазіцыі як гісторыка -- прадаставіць кожнаму чытачу магчымасць самому рабіць вывады адносна бясспрэчных фактаў.
Пры жаданні можна каментаваць непасрэдна на старонке, але пры гэтым пазбягаць заклікаў да насілля, выказыванняў, якія абражаюць рэлігійныя пачуцці праваслаўных і неправаслаўных, і ненарматыўнай лексікі (мата).

Крыніца: Нарысы гісторыі Беларусі: у 2 ч. Ч. 2/ М. П. Касцюк і інш. Інстытут гісторыі АНБ – Мн.: Беларусь, 1995 – 560с, с. 476

Хрушчоўскія "замаразкі"

Тэрмін "хрушчоўская адліга" вядомы многім, і даволі распаўсюджана думка, што жыццё ў СССР стала "лепш і вясялей" менавіта пасля смерці Сталіна і падчас палітыкі дэсталінізацыі. Нельга адмаўляць, што масавыя рэпрэсіі перасталі быць масавымі калі на чале СССР стаў Хрушчоў, нельга сцвярджаць, што не было рэабілітацыі нявінна асуджаных. Тым не меньш у гэтым аглядзе я паспрабую паказаць, што было і шмат адмоўнага ў СССР хрушчоўскай эпохі. Камусьці гэта была адліга, а камусьці замаразкі.

М.С. Хрушчоў. Крыніца: Wikimedia.org
Безумоўна, перыяд "хрушчоўскай адлігі" пачаўся задоўга да таго як М.С. Хрушчоў стаў адзінаасобна правіць Савецкім саюзам, і ў пераменах палітычнага жыцця пасля смерці Сталіна прынялі ўдзел Берыя, Маленкоў, Жукаў і некаторыя іншыя. Таму ня ўсё станоўчае і адмоўнае гэтай эпохі звязана выключна з асобай Хрушчова, і гэта трэба памятаць пры разглядзе злачынстваў эпохі "адлігі".
Яшчэ адна дэталь: у свядомасці многіх савецкіх людзей і іх нашчадкаў замацаваліся некаторыя даты і звязаныя з імі стэрэятыпы: 1937 г. -- пік масавых рэпрэсій супраць бязвінных ахвяр Сталіна ў СССР, 1956 г. -- рэабілітацыя ахвяр сталінскіх рэпрэсій і лібералізацыя грамадскага жыцця. Але па факту самыя масавыя рэпрэсіі на тэрыторыі будучага СССР былі ў 1919-21 гг., а ў 1937-38 гг. "пад нож" пайшлі многія з актывістаў рэпрэсій ранніх 1920-х гг. Вядома, што маршал Тухачэўскі вараварскімі  знішчаў мірнае насельніцтва Тамбоўшчыны падчас падаўлення сялянскага паўстання. Тым ня меньш расстралянага па іншай справе ў 1937 г. маршала зрабілі потым нявіннай ахвярай. У Мінску ёсць вуліца Тухачэўскага, а цікава, ці ёсць яна і ў Тамбове? У 1956 г. рэабілітацыя закранула толькі некаторую частку насельніцтва ГУЛАГа, далёка не самую бязвінную, як бачна толькі на гэтым прыкладзе. І гэта была не першая хваля вязняў ГУЛАГа, якія патрапілі пад амністыю.
Разгледзім некалькі фактаў, як добра так і малавядомых. Прапаную чытачам зрабіць свае вывады параўнаўшы і станоўчыя і адмоўныя падзеі эпохі "хрушчоўскай адлігі".

ГУЛАГ пасля смерці Сталіна
У 1953 г. Л. П. Берыя аб'явіў амністыю шэрагу зняволенных ГУЛАГа, пераважна крымінальным элементам. У выніку Савецкі саюз сутыкнуўся з новай хваляй росту злачыннасці. Аб гэтым нават знялі кінастужку "Халоднае лета 1953 г." Але гэта не было чымсьці новым, бо ў пасляваенныя гады таксама краіну ахапіў усплёск злачыннасці, калі на вуліцах некаторых гарадоў можна было бачыць патрулі аўтаматчыкаў, а перастрэлкі міліцыі і арміі з крымінальнымі бандамі (гаворка не ідзе пра партызанскія фарміраванні на захадзе СССР) былі падобны на сюжэт фільму пра гангстараў.

Л. П. Берыя. Крыніца: Wikimedia.org
Але гэта амністыя не ахапіла палітычных зняволенных і іншых ахвяр рэпрэсій, якія працягвалі адбываць свае тэрміны ў лагерах і спецпасяленнях. Нярэдка ўмовы зняволення ў казахстанскіх спецлагерах уключалі асобыя абмежаванні, напрыклад, зняволенныя ня мелі права атрымоўваць кнігі ў перадачы ці мець іх ва ўласнасці. Таксама захаваліся і "прывабнасці" сібірскага лагернага жыцця: барак узмоцненага рэжыму, цяжкая праца, здзекі аховы -- і ўсё ў дачыненні да людзей, якія нічога не зрабілі вартага такога стасунку.
У 1954 г. зняволенныя Асобага лагера ў Кенгіры ў Казахстане распачалі галодную забастоўку, якая скочылася паўстаннем, у якім удзельнічалі большасць палітвязняў і крымінальныя злачынцы. Ахова пакінула лагер і больш месяца лагер жыў сваім жыццём. Ішлі перамовы з прадстаўнікамі савецкай улады, і адначасова паўстанцы рыхтаваліся да абароны. Звонку ім спрабавалі дапамагчы харчаваннем толькі чэчэнскія перасяленцы, але прабіцца скрозь вайсковую аблогу было амаль немагчыма. Усё скончылася, калі танкі і пяхота ўварваліся ў лагер. Паўстанцы падпалілі некалькі танкаў самаробнымі бомбамі, і кінуліся ў контратаку з самаробнымі пікамі. Некаторыя кідаліся пад танкі, каб скончыць жыццё самагубствам. Бой цягнуся некалькі гадзін. Відавочцы сцвярждалі, што было вынесена некалькі дзясяткаў цел загінуўшых, удзельнік паўстання А.І. Салжаніцын прысвяціў гэтай падзее раздзел "40 дзён Кенгіра" 6-томніка "Архіпелаг ГУЛАГ",  ў якой пісаў аб сотнях загінуўшых. Паколькі мне не вядома ніякіх афіцыйных дакументаў з дакладнай лічбай, нічога дадаць пра масштаб паўстання не магу. Пры гэтым савецкія СМІ не атрымалі ніякай інфармацыі пра падзеі ў Кенгіры: ўсе звесткі былі засякрэчаны.
У тым жа 1954 г. маршал Жукаў праводзіў вайсковыя вучэнні з выкарыстаннем атамнай бомбы на Тоцкім палігоне. Пісьменнік і гісторык Віктар Сувораў апісаў гэту падзею ў апошнім раздзеле сваёй кнігі пра Г.К. Жукава "Цень перамогі". Акрамя іншых парушэнняў правоў чалавека (выпрабаванне атамнай зброі на вайскоўцах і зняволенных, падпіска аб нявыдаванні іх удзелу ў вучэннях, якая перашкодзіла адэкватнаму лячэнню пацярпелых ад радыяцыі ўдзельнікаў) пісьменнік сцвярджае, што многіх зараджаных радыяцыяй вайскоўцаў зняволілі ў спецыяльным лагеры, дзе яны паўсталі, але паўстанне хутка падавілі. Мне цяжка судзіць наколькі ў гэтым выпадку ўсё адбылося так, як пісаў В. Сувораў, але мне даводзілася правяраць многія іншыя яго сцвярджэнні, і ўсё, што я правяраў было на самой справе так. Таму ёсць значная верагоднасць, што Кенгірскае паўстанне ня было адзіным выступленнем супраць савецкай рэпрэсіўнай сістэмы ў 1954 г.

Працяг сталінскай палітыкі ў Еўропе
Лета 1953 г. было "халодным" не толькі для СССР, але і для ГДР. Паўстанне супраць сацыялістычнай улады ў Усходняй Германіі душылі і нямецкія і савецкія вайскоўцы. Безумоўна, гэта не азначае, што паўстанцы былі нявіннымі ахвярамі рэпрэсіўнай машыны. Многа савецкіх і нямецкіх грамадзян былі жорска забіты паўстанцамі. Але жорсткім быў і адказ камуністаў. Мой дзед Дзмітрый Сямёнавіч Піянзін быў відавочцам і ўдзельнікам гэтага канфлікту, і ён мне шмат распавядаў пра падзеі гэтага паўстання.
У 1956 г. ў выніку дзяржаўнага перавароту змяніўся ўрад Венгрыі. Новы ўрад аб'явіў аб выхадзе краіны з Варшаўскага дагавору і аб яе нейтралітэце. У адказ савецкія войскі штурмам узялі Будапешт і паставілі ў Венгрыі новы ўрад. Калі ў Германіі колькасць забітых савецкіх вайскоўцаў у 1953 г. ішла на дзясяткі, то ў Венгрыі ў 1956 г., згодна некаторым падлікам  загінула каля 700 савецкіх салдат. Былі выпадкі калі падчас "Вянгерскай контррэвалюцыі" радыкальная моладзь забівала цэлыя семьі савецкіх спецыялістаў, але пасля перавароту беспарадкі пачалі сціхаць. А савецкі ўрад праявіў поўную знявагу да сувярэнітэту краіны. (Калі б справа ішла толькі аб абароне жыцця савецкіх грамадзян, можна было б арганізаваць эвакуацыю, але не штурмаваць сталіцу незалежнай дзяржавы).
У гэтым постсталінскі савецкі ўрад трымаўся традыцый урада Сталіна. Выпадкаў, калі супрацоўнікі НКУС-МУС і НКДБ-МДБ арыштоўвалі і адпраўлялі ў ГУЛАГ грамадзян Аўстрыі, Чэхаславакіі, Польшчы было дастаткова ў 1940-я гг. Савецкія праваахоўцы паводзілі сябе ў краінах Усходняй Еўропы як прадстаўнікі метраполіі ў калоніях і пры Сталіне, і пры Хрушчове, і пры Брэжневе. Цікава, што Хрушчоў грукаў чаравіком па сталу, калі на адным з пасджанняў ААН яго абвінавачвалі, што ён паводзіў сябе ў краінах Усходняй Еўропы, як у калоніях СССР. Так яно і было. Палякам, усходнім немцам, (як і ваеннапалонным немцам, вызваленным з ГУЛАГа толькі ў 1955 г.), чэхам, венграм і балгарам не стала цяплей ад савецкай лібералізацыі.

Рускае эканамічнае дзіва
Эканамічныя эксперыменты Хрушчова 1956-62 гг. таксама спарадзілі шэраг новых цяжкасцяў для савецкіх грамадзян. І зводзіць усе яго эксперыменты толькі да насаджэння кукурузы неразумна. Сельскім жыхарам не стала жыць "вясялей", калі ў 1958 г. ім было забаронена мець ў індывідуальнай уласнасці скот і пакосы. У выніку пачалася канфіскацыя кароў і іншай жывёлы, якіх у асноўнай масе забілі на мяса. Былі выпадкі, калі сяляне хавалі жывелу ў лясах як партызаны. Эканамічныя эксперыменты, бездумнае дзяржаўнае планаванне і спробы вытворчых арганізацый "гуляць у лічбы"  з дзяржавай прывялі да таго, што  ў 1960-62 гг. краіну апанаваў дэфіцыт прадуктаў харчавання, ў тым ліку хлеба, і рост цэн.
Пісьменнік Віктар Сувораў паведамляе, што калі ў час "адлігі" быў недахоп ржанога і пшанічнага хлеба і абмежаванай колькасцю прадаваўся гарохавы хлеб, хтосьці павесіў на слуп ліхтара буханку такога хлеба з надпісам "рускае дзіва" ў насмешку над аданайменным гэдээраўскім фільмам пра поспехі эканомікі СССР.

Рэпрэсіі часоў "адлігі"
Пасля таго, як М.С. Хрушчоў стаў на чале СССР, ён працягнуў сталінскую палітыку знішчэння незадаволенных "лініяй партыі". Дарэчы вопыта ў яго хапала, бо пры жывым  Сталіне ён меў непасрэднае дачыненне да рэпрэсій у СССР. Да таго ж ён меў звычку спачатку прымаць рашэнне, потым думаць што з гэтага атрымаецца.
У 1961 г. ў Краснадары пракаціліся масавыя хваляванні з пагромамі ў будынку мясцовай партыйнай улады. Гэта была "першая ласціўка", веснік шырокай незадаволеннасці эканамічнай палітыкай Хрушчова. У 1962 г.  эканамічны крызіс вывеў рабочых на вуліцы Грознага, Крывога Рога, Навачэркасска і некаторых іншых гарадоў. У Навачэркасску забастоўка перарасла  ў сутыкненні з вайскоўцамі і скончылася тым, што ў дэманстрантаў страляла армія. Было забіта прыкладна 24 чалавекі. Цікава, што 7 удзельнікаў гэтай дэманстрацыі былі асуджаны на расстрэл за бандытызм. Безумоўна, падчас хваляванняў былі паранены некалькі салдат, і некаторыя ўдзельнікі маглі мець агрэсіўныя намеры, але гэта было не ўзброеннае паўстанне, а эканамічная акцыя пратэсту. Такім чынам сталінская традыцыя знішчаць нязгодных працягвалася.
Дэсталінізацыя таксама была звязана з рэпрэсіямі. Шэраг сталінскіх чыноўнікаў адпраўлялі ў высылку і турму за ўдзел у рэпрэсіях 1930-40-х гг. Безумоўна,  такія чыноўнікі атрымалі па заслугам, ва ўсялякім разе некаторыя з іх. Але калі ў сакавіку 1956 г. ў Тбілісі праходзіла дэманстрацыя пратэста супраць апаганьвання асобы Сталіна, яе разагналі куляметамі, а ўдзельнікаў судзілі. Пры гэтым усе, хто быў на чале СССР пасля смерці Сталіна самі актыўна прымалі ўдзел у масавых рэпрэсіях пры яго жыцці. (Як казаў персанаж Грыбаедава, "А суддзі хто?!")
Не стала цяплей і многім зняволенным ГУЛАГа, бо амністыі 1953 і 1956 гг. закранулі ў асноўным камуністаў і крымінальных "сацыяльна блізкіх". Але ў канцлагерах працягвалі адбываць пакаранне яўныя  праціўнікі савецкай улады. Далёка ня ўсе з іх рабілі  крымінальныя злачынствы для дасягнення палітычных мэтаў альбо прадстаўлялі пагрозу грамадству. (Салжаніцын у "Архіпелазе" сцвярджаў, што у адным з лагероў знаходзіўся 80-гадовы былы белагвардзейскі афіцэр. Цікава,што мог ён зрабіць савецкай уладзе, калі б быў адпушчаны на свабоду?)
Лібералізацыя таксама не датычылася адпраўленных у высылку з канфіскацыяй маёмасці ў пачатку 1950-х сямей рэлігійных меньшасцяў з заходніх раёнаў СССР. Частковая амністыя для гэтых вернікаў наступіла толькі ў 1965 г. Паводле сакрэтнага распараджэння Прэзідыўма Вярхоўнага Савета СССР ад 30 верасня 1965 г. №4020-VI адпраўленным у высылку "Сведкам Іеговы, інакенц'еўцам, адвентыстам-рэфармістам і сапраўдна-праваслаўным хрысціянам" (згодна дакумента) дазвалялася вярнуцца на радзіму пад нагляд мясцовай адміністрацыі і без вяртання канфіскаванай маёмасці. Падчас "хрушчоўскай адлігі" дзейнасць усіх гэтых рэлігійных груп разглядалася як анцісавецкая і амністыі для іх не прадугледжвалася. Можна па-рознаму ставіцца да перакананняў вернікаў нятрадыцыйных канфесій, але ў турму і высылку ў прававых дзяржавах адпраўляюць толькі за ўчынкі, а не за перакананні. Паколькі ў праваахоўчых структур СССР не было ніякіх сур'ёзных доказаў, што вышэй азначанныя рэлігіі пабуджалі людзей да дэструктыўнай дзейнасці, рэпрэсіі супраць тых, хто трымаўся гэтых рэлігійных перакананняў, як і супраць тых, хто быў па ўзросту ня здольны да актаў насілля, ня могуць быць апраўданы дзяржаўнымі інтарэсамі.
На сумленні Хрушчова ячшэ тры жыцця: ў 1960 г. тры чалавека, Ян Ракотаў, Уладзіслаў Файбішэнка і Дзмітрый Якаўлеў былі асуджаны на турэмнае зняволенне за незаконныя валюта-абменныя аперацыі (згодна некаторым звесткам у іх канфіскавалі золота і валюту ў эквіваленце 1,5 млн дол па цэнам таго часу; і трэба памятаць законных валюта-абменных аперацый тады для прыватных асоб не было). М.С. Хрушчоў дабіўся перамены закона і перагляду справы гэтых асуджаных. У выніку іх двойчы судзілі паўторна па адной і той жа крымінальнай справе і ў рэшце рэшт растралялі.
Асобная гаворка можа ісці пра "подзвігі" Г.К. Жукава, які на пасадзе міністра абароны СССР ірваў пагоны і звальняў з Узброенных Сіл афіцэраў, генералаў і маршалаў проста так без тлумачэння прычын. Можна па-рознаму ставіцца да яго таленту палкаводца, але лібералізацыя для гэтых вайскоўцаў азначала толькі, што Жукаў ня мог іх расстраляць у парыве злосці, як на фронце. Але гэта быў мірны час, а што калі б пачалася новая вайна?

Не ўсё было дрэнна, не ўсё было добра.
Безумоўна, некаторая лібералізацыя грамадскага жыцця была, але ў асноўным яна датычылася практычна поўнай адсутнасцю культу асобы Хрушчова і яго "самадзяржаўнай" улады, спынення масавых рэпрэсій і амністыі камуністам, пакараным па сфабрыкаваным крымінальным справам і паспартызацыя сяла ў пачатку 1960-х гг. (гэта дазволіла сялянам легальна пакідаць свае калгасы і пераязжаць ў горад у пошуках лепшага жыцця). Але нават з гэтымі дасягненнямі можна паспрачацца. На культ асобы Хрушчоў не "цягнуў": уявіце сабе Сталіна, які грукае чаравіком на паседжанні Генеральнай Асамблеі ААН, пошла жартуе пра значэнне слова "хунвейбін" (літаральна -"чырвонагвардзеец") пра штаны канцлера ФРГ, ў якіх ніколі не паднімецца Германія. Я асабіста не ўяўляю. Самадзяржаўная ўлада была нямагчымай таксама: савецкая і партыйная эліта назаўжды запомніла сталінскія рэпрэсіі (нават Сталін ня мог сабе ўсяго дазволіць) і не дазволіла больш нікому быць абсалютным савецкім манархам. А калгаснікі да пачатку 1960-х гг. працавалі як прыгонныя сяляне за працадні, і мелі толькі два спосабы пакінуць сяло: армія (для мужчын) і шлюб з гарадскім (для жаншчын).
Таму нельга шчыра верыць палітыкам, вучоным і дзеячам мастацтва, якія гаворылі ці гавораць аб лібералізацыі грамадскага жыцця ў СССР ў перыяд паміж Сталіным і Брэжнявым. У часы "царавання" Хрушчова некаторые  з іх так казалі па прычыне матэрыяльнай зацікаўленнасці. Цяпер многія проста паўтараюць стэрэятыпы мінулага. Аднак адліга для многіх шчырых і ня вельмі камуністаў стала замаразкамі для рабочых, сялян, вернікаў і многіх іншых жыхароў 150-мільённага СССР.
Андрэй Берастоўскі
P.S. Гэты артыкул апублікаваны з некаторымі скарачэннямі і абмеркаваннямі чытачоў тут.

Перевод игры слов на занятиях по переводу с английского

С 2008 по 2011 гг. я преподавал англ.яз. в группе 1627 студентов-переводчиков Института предпринимательской деятельности в Минске. Кроме английского мне довелось вести у них две спецдисциплины: перевод и спецперевод.
Мы разбирали самые разные вопросы перевода с английского с самых разных сторон. Одной из сложнейших задач, которые нам приходилось решать был перевод игры слов. Вот несколько самых удачных примеров решения этой задачи.
1.
Анекдот: "Наркоман продает курицу на рынке. Женщина-покупатель спрашивает:
-- Это у вас курица?
-- Это не курится, это естся"
Разумеется перевести это на английский Is it a chiken? No, it must be eaten. - значит просто поставить англоговорящего собеседника в тупик. А вот решение с сохранением игры слов на основе "общей точки"- "копчёная курица", поскольку глагол "коптить" означает ещё и "курить":
A drug addict sells a chicken at a market A female customer asks:
-- Is it a smoked chicken?
-- You can't smoke a chicken, madam, but you can eat it.
2.
This actor has many fans. He likes fresh air.
Fan - и "фанат, поклонник" и "вентилятор". Поэтому предложен такой вполне удачный перевод шутки:
У этого актера поклонники пылинки с лица сдувают
3.
Реклама упражнений по каланетике: Fats burn as the dickens and I don't mean Charles
Dickens - и черти, и английский писатель Диккенс, которого "не имели в виду", поэтому перевод звучит несколько иначе:
Жиры "сгорают как в адском пламени", что вполне удачно: аналогия с адскими чертями сохранена, а глагол burn означает и "жечь", и "гореть".

Я не хочу сказать, что это были студенты отличники. Скорее, они были середняки. Но вместе нам удалось создать своего рода творческую лабораторию, в которой мы учились работать по специальности. Кстати, они переводили со мной множество документов по истории США с английского на белорусский, и я твердо решил издать эти переводы отдельной книгой.

***
Спустя годы довелось самому попробовать перевести такой каламбур:
- Документы!
- Вот, пожалуйста
- А техпаспорт?
- Каких тех, я одна еду!
- Documents, please.
- Here you're.
- And your logbook?
- No logs, no books, just this travel suitcase!
(После этого человек, выложивший каламбур в сеть как непереводимый на английский язык, удалил и его, и мой комментарий с переводом)

Другое по теме:
"Ляпавы" пераклад

аудиозапись "Советы по изучению истории"

Я интересуюсь историей еще с пятого класса, когда впервые стал изучать ее как школьный предмет. Потом был исторический факультет Белгоспедуниверситета, потом 2 года преподавания истории в школе... С тех пор я занимаюсь историей только как исследователь.
В обществе много  мифов про историю, например, что это удел скучных людей, что невозможно разобраться, где правда, а где ложь... Поэтому я предлагаю любому желающему прослушать в МР3 он-лайн или скачать себе мою аудиозапись "Советы по изучению истории". Из нее могут извлечь пользу как те, кто учит историю как учебный предмет, так и искатели правды. Желающие могут прокомментировать запись или задать вопрос.
ссылка доступа файла
Желаю всем приятного прослушивания

Еще: Моя страница в "Самиздате"

навукова-даследчы артыкул пра лацінскія літары ва ўсходнеславянскіх мовах

Гэты матэрыял рыхтаваўся ў друк на пачатку 2012 г. і з'яўляецца часткай доўгатэрміновага даследавання

Берастоўскі А. В.

Выкладчык кафедры ТіПП

Гісторыя і сучаснаць выкарыстання лацінскага алфавіту ў беларускай і ўкраінскай мовах.

Праблема выкарыстання лацінскага алфавіту ў сучасных мовах свету і працэс лацінізацыі алфавітаў свету падчас тэхнагеннай рэвалюцыі – не самае распрацаванае навуковае пытанне. Мы займаемся даследваннем апошніх тэндэнцый выкарыстання лацініцы ў розных мовах свету з 2006 г. і маем 8 публікацый з вынікамі даследванняў. [гл.1-4] У папярэднім артыкуле, прысвечаным ролі лацінкі ў сучасных украінскай і беларускай мовах, мы разглядалі праблему суіснавання розных стандартаў транслітарацыі кірыліцы лацінскімі сімваламі (напрыклад напісанне Ivatsevichy i Ivaceviczy альбо Mitskevich i Mickiewich), а таксама адмысловае «аўтарскае» выкарыстанне лацінскіх сімвалаў у СМС-паведамленнях і іншых відах электроннай карэспандэнцыі. [гл.3, с.14-16] У гэтым артыкуле мы будзем весці гаворку пра высокатэхналагічныя распрацоўкі для лацінскай транслітарацыі ўкраінскіх і беларускіх кірылічных тэкстаў і аб перспектыўнасці выкарыстання лацініцы ў сучасных беларускай і ўкраінскай мовах.

У 2010-12 гг. пачалося актыўнае выкарыстанне ўкраінскай лацініцы, заснаванай на элементах польскай и чэшскай графікі. У рускім дамене Вікіпедыі у артыкуле «Украинская латиница» прыводзіліся прыклады напісання лацінкай па-ўкраінску верша Т. Шаўчэнкі і ўрыўка навуковага з артыкулу. [гл. 9]. Літара «г» згодна гэтай сістэмы перадаецца лацінскай «h», а «ч» і «ш» выражаюцца сімваламі «č» і «š» адпаведна. Лацінскія літары «g», «q» і «x» выкарыстоўваюцца ва ўкраінскай лацінце пераважна ў запазычаных словах.

У процівагу гэтай сістэме вучоныя з Тэрміналагічнай камісіі па прыродазнаўчым навукам Кіеўскага ўніверсітэту імя Т. Г. Шаўчэнкі распрацавалі свой варыянт украінскай лацініцы без сімвалаў з дыякрытычнымі знакамі і стварылі пад яе камп'ютарную праграму, якая дае магчымасць пераводзіць тэкставую інфармацыю, напісаную па-руску, беларуску ці ўкраінску кірыліцай, у лацінку і наадварот. [гл. 10]

Разнастайнасць і разнапланавасць варыянтаў лацінскай транслітарацыі ўкраінскай мовы яскрава сведчыць аб тым, што да афіцыйнага пераходу на лацінку ня гатовы ні грамадства, ні дзяржава. Філолаг НАН Украіны М. Вакуленка, які ўжо працяглы час даследуе пытанне выкарыстання лацінкі пры транслітарацыі ўкраінскай мовы, напісаў навуковы артыкул на англійскай мовеаб вышэйзгаданай камп'ютарнай праграме. У гэтай працы ен зазначыў паміж іншага: «Мы падкрэсліваем, што лацінка ня замяняе сабой кірыліцу, а толькі ўвялічвае яе магчымасці ў сферы міжнароднай і камп'ютарнай камунікацыі». [гл. 10]

У беларускай мове існуе доўгая гістарычная традыцыя выкарыстання лацінкі з дыякрытычнымі сімваламі польскай і чэшскай моў. На сучасным этапе выкарыстанне лацінкі ў беларускай мове пераважна звязана з транслітарацыяй уласных імен пры перакладзе на замежныя мовы альбо з электроннай карэспандэнцыяй. Тым ня меньш, існуюць энтузіясты беларускай гістарычнай лацінкі, якія актыўна прапагандуюць яе выкарыстанне на сур'езным узроўні.

Есць звесткі, што беларускую лацінскую графіку актыўна выкарыстоўвалі і нават зараз выкарыстоўваюць у беларускамоўных дыяспарах далекага замежжа. У апошнія гады арганізацыя «Łacinka.org » займалася папулярызацыяй беларускай лацінкі, прыводзячы навуковыя доказы яе жыццяздольнасці. У інтэрв'ю з прадстаўніком «Łacinka.org » Аляксандрам Навіцкім, апублікаваным у Інтарнэце на беларускай мове лацінкай, дацэнт кафедры беларускай філалогіі Варшаўскага ўніверсітэта Ніна Баршчэўская паведаміла наступныя факты. Сучасная сістэма беларускага правапісу лацінкай канчаткова сфарміравалася ў 1941 г. намаганнямі мовазнаўцы Яна Станкевіча, і, на думку Н. Баршчэўскай, адлюстроўвае ўсе фанетычныя асаблівасці беларускай мовы. Беларусы Польшчы да гэтага часу пішуць на роднай мове лацініцай. На беларускай мове лацінкай друкаваліся такія публікацыі і перыядычныя выданні: газета «Беларусь на чужыне» (Лондан 1948-1950 гг.) навуковы часопіс «Літва» (Чыкага 1967-1973 гг.) кніга В.Пануцевіча «Берасцейская вунія» ( Чыкага 1972 г.) Пры гэтым перыедыка выдавалася на рататары, і падчас ня хапала сімвалаў з дыякрытычнымі знакамі. [гл. 11]

У тым жа выданні «Łacinka.org » прыводзіліся разважанні пісьменніка Уладзіміра Арлова аб актуальнасці вывучэння лацінграфічнага правапісу беларускай мовы і выданні некаторай літаратуры лацінкай. Ен, напрыклад, казаў, што вывучэнне лацінкі беларускай мовы ў беларускім гуманітарным ліцэі дапамагло яго сыну лепш арыентавацца ў Польшчы, Чэхіі і Славакіі, дзе пішуць лацінкай на блізкіх беларускай славянскіх мовах. Арлоў таксама спаслаўся на вопыт Сербіі і Чарнагорыі, дзе людзі ўмеюць пісаць на роднай мове і кірыліцай, і лацінкай. І выказаў думку, што ў далекай перспектыве беларусы, як і сербы, будуць аднолькава добра пісаць па-беларуску і кірыліцай, і лацінкай. [гл. 11]

Падобная думка прагучала ў філолага Зміцера Саўкі падчас яго інтэрв'ю на тэлеперадачы «Моўнік» канала «БелСат» у 2010 г. Пасля экскурсу ў гісторыю беларускай лацінкі З. Саўка заявіў, што ў пэўнай перспектыве лацінка ізноў атрымае шырокае распаўсюджанне.

Акрамя гэтага, у апошнія гады выйшлі ў свет распрацоўкі раскладак камп'ютарнай клавіятуры для лацінскай графікі беларускай мовы. Сярод іх Keyboard Lithuaniae, прадстаўленная ў 2009 г. Лігай Манархічнай Вялікага Княства Літоўскага. [гл. 12] Адна з распрацовак для АС Windows Vista дазваляе пісаць лацінкай пры выкарыстанні кірылічных клавіш беларускай раскладкі, г.зн. спажыўцу гэтага прадукту не абавязкова валодаць уменнем пісаць лацінкай пры ўмове, што ен ці яна ўмее правільна пісаць па-беларуску кірыліцай. [гл. 13] Гэтыя праграмы даступны для спампавання праз сацыальныя сеткі і выкладзены ў Жывым журнале.

Тым ня меньш, існуюць сур'езныя прычыны скептычна ставіцца да перспектывы шырокага распаўсюджання беларускай і ўкраінскай лацінкі, нягледзячы на тое, што неразумна зусім адмаўляць такую магчымасць. Існуе шэраг цяжкасцей, без пераадолення якіх праблематычна распаўсюджваць лацінскую графіку беларускай і ўкраінскай моў. Галоўная цяжкасць – адносна невялікая колькасць носьбітаў гэтых моў. Ва Ўкраіне значная частка насельніцтва аддае перавагу рускай мове, і ўрад краіны заклапочаны праблемай папулярызацыі ўкраінскай мовы. На Беларусі толькі 23% насельніцтва, згодна перапісу 2009 г. карыстаецца беларускай мовай дома. Пры гэтым суіснуюць некалькі варыянтаў вымаўлення і кірылічнага правапісу: «тарашкевіца», правапіс 1920-30-х гг. , якой аддае перавагу частка інтэлігенцыі, «наркамаўка» правапіс, які прыйшоў на змену «тарашкевіцы», правапіс 2009 г., і «трасянка», піджын на аснове рускіх слоў і беларускай граматыцы, распаўсюджаны сярод правінцыяльнага насельніцтва краіны. Пры гэтым большасць насельніцтва аддае перавагу рускай мове, і многім даволі цяжка зарыентавацца як правільна размаўляць і пісаць па-беларуску. У такіх умовах навучанне лацінскаму алфавіту ў школах і выданне літаратуры лацінкай унесла б яшчэ больш блытаніны і знізіла заахвочанасць да вывучэння роднай мовы. Да таго ж афіцыйнае распаўсюджанне лацінкі выклікае непазбежныя фінансавыя расходы. Мы праверылі перспектыўнасць выкарыстання лацінаграфічнага правапісу беларускай і ўкраінскай моў з дапамогай статыстычных звестак двух сайтаў, якія маюць старонкі на сотнях моў: wikipedia.org i watchtower.org. Абодва сайты ня мелі ніякай інфармацыі на беларускай ці ўкраінскай мовах лацінкай. На абодвух сайтах есць раздзелы на літаратурнай украінскай мове Пры гэтым wikipedia.org мае артыкулаў, напісаных «тарашкевіцай» і «наркамаўкай». Супрацоўнік watchtower.org у прыватнай суразмове паведаміў, што пакуль сайт ня мае спецыяліста, які добра валодае беларускай мовай, але выдавецтва, якому належыць гэты сайт ужо выпускала друкаваную інфармацыю па-беларуску кірыліцай. Таксама многія камп'ютарныя праграмы маюць опцыю выбару беларускай альбо ўкраінскай мовы інтэрфейсу, праграма AIMP нават прапануе і «тарашкевіцу», і «наркамаўку», але акрамя вышэйзгаданых праграм мы больш ня сустракалі аніякіх працуючых з беларускай альбо ўкраінскай лацінкай.

Можна часткова згадзіцца з довадамі У. Арлова, што вывучэнне беларускай лацінкі ў школе можа быць карысным для паездак за мяжу і што есць сэнс выдаваць літаратуру лацінкай для тых, хто мае ў гэтым патрэбу. Але пры гэтым такое вывучэнне можа быць толькі факультатыўным. І параўнанне сітуацыі Сербіі і Чарнагорыі з сітуацыяй Беларусі і Ўкраіны даволі неаб'ектыўнае.

Літаратура

Берестовский А. В. Новые тенденции использования латинского алфавита в языках с другими системами письменности// Материалы РНТК. «Беларусь в эпоху революционных потрясений» 10 ноября 2006 г Минск. Мн: БГПУ, 2006, с.167-169

Берестовский А. В. Латинская транслитерация русского языка: новые тенденции.// Материалы МНТК «Европа: актуальные проблемы этнокультуры» 27 апреля 2007 г. Минск. Мн: БГПУ, 2007, с175-177

Берастоўскі А. В., Берастоўская М. В. Праблемы выкарыстання лацінскага алфавіту ў беларускай, рускай і ўкраінскай мовах на сучасным этапе.//Экономическое образование и современные педагогические технологии. Экономика и предпринимательство: сб. науч. работ. Вып. 2. Мн.: БГПУ, 2008, с.14-16

Берестовский А. В. Использование принципа подобия символов при латинографической транслитерации текста с языков с альтернативными алфавитными системами//Экономическое образование и современные педагогические технологии. Экономика и предпринимательство: сб. науч. работ. Вып. 3. Мн.: БГПУ, 2009, с.13-16

Берастоўскі А. В. Суіснаванне лацініцы і кірыліцы ў адной мове на сучасным этапе.//Экономическое образование и современные педагогические технологии. Экономика и предпринимательство: сб. науч. работ. Вып. 4. Мн.: БГПУ, 2010, с.4-6

Берестовский А. В. Использование двух алфавитов в одном языке на современном этапе//Предпринимательство в Беларуси: Опыт становления и перспективы развития. Материалы VII МНПК. Минск 20 апреля 2010. Мн.: БГПУ 2010, ч.2, с. 8-9

Берестовский А. В. Переход на латинский алфавит в странах постсоветсткого пространства и произвольное использование латинских символов//Экономическое образование и современные педагогические технологии. Экономика и предпринимательство: сб. науч. работ. Вып. 5. Мн.: БГПУ, 2011, с.7-9

Берестовский А. В. Языковая ситуация в Молдове// Предпринимательство в Беларуси: опыт становления и переспективы развития. Материалы 9-й МНПК. Мн: «БГПУ», 2012 с.194-195

www.ru.wikipedia.org/Украинская латиница Дата доступу: 04.02.2012

Maksym Vakulenko. Transliteration by Eastern-Slavonic Latinics: From Saving Information to Saving Expenses//http://translit.ndivision.net/nicy.dll/nicy.dll?morover Дата доступу: 04.02.2012

http://web.archive.org/web/20100413202809/http://lacinka.org Дата доступу: 04.02.2012

http://lacinka.livejournal.com/50686.html Дата доступу: 04.02.2012

http://misternet.livejournal.com/14074.html Дата доступу: 04.02.2012