Дэкларацыя правоў чалавека і грамадзяніна. (Францыя, 1789 г.) Пераклад з французскай

ДЭКЛАРАЦЫЯ ПРАВОЎ ЧАЛАВЕКА І ГРАМАДЗЯНІНА (1789 г.)

Прадстаўнікі французскага народу, з якіх складаецца Нацыянальная Асамблея, лічаць, што невуцтва, нядбанне аб правах чалавека ці пагарда да іх з'яўляюцца адзінымі прычынамі бедстваў, якія церпіць грамадства, і карупцыі ва ўрадах, і вырашылі выкласць у форме афіцыйнай дэкларацыі натуральныя, неад'емныя і святыя правы чалавека, каб гэта дэкларацыя заўжды была даступнай для кожнага грамадзяніна і нагадвала яму яго правы і абавязкі; каб усе законадаўчыя акты і распараджэнні ўлады можна было б заўсёды параўноўваць з найбольш высакароднай мэтай усёй палітычнай сітэмы; каб скаргі і патрабаванні грамадзян, заснаваныя на падставе простых і бясспрэчных прынцыпаў, заўжды мелі канстытуцыйную падтрымку і прыводзілі да агульнага дабарабыту.

Такім чынам, з падтрымкай Узвышняга, Нацыянальная Асамблея прызнае і абвяшчае, наступныя правы чалавека і грамадзяніна.

Першы артыкул — Людзі нараджаюцца і жывуць свабоднымі і раўнапраўнымі. Сацыяльныя адрозненіі маюць значэнне толькі калі спрыяюць агульнаму дабарабыту.

Артыкул 2 — Мэта кожнага палітычнага аб'яднання — абарона натуральных і неад'емных правоў чалавека Такіх як: свабода, маёмасць, бяспека і супраціўленне прыгнёту.

Артыкул 3 — Фундаменталнай асновай сувярэнітэту з'яўляецца Народ. Ні чалавек, ні група людзей, ня могуць выходзіць за межы той улады, якую яму ці ім даў Народ для ажыццяўлення пэўнай мэты.

Артыкул 4 - Свабода азначае магчымасць чалавека рабіць усё, што не стварае праблем іншым людзям: так, ажыццяўленне натуральных правоў кожнага чалавека абмяжоўваецца толькі магчымасцю іншых грамадзян карыстацца тымі жа самымі правамі. Такія абмежаванні вызначаюцца выключна законам.

Артыкул 5 — Закон накіраваны толькі супраць дзеянняў, якія шкодзяць грамадству. Усё, што не забаронена законам, не павінна быць аб'ектам праследаванняў, і ніхто ня можа быць прымушаны рабіць тое, чаго не патрабуе закон.

Артыкул 6 — Закон з'яўляецца выражэннем волі ўсяго грамадства. Кожны грамадзян мае права ўдзельнічаць у законатворчасці як асабіста, так і праз сваіх прадстаўнікоў. Закон павінен быць аднолькавым для ўсіх, як у абароне, так і ў пакаранні. Усе грамадзяне роўным чынам маюць права адпаведна сваім здольнасцям і талантам займаць дзяржаўныя пасады і атрымоўваць ганаровыя званні.

Артыкул 7 — Нікога нельга абвінаваціць, арыштаваць ці затрымаць, інакш як на падставе закона і ў вызначаных законам формах. Тыя, хто праводзяць у жыццё ці маюць намер ажыццявіць рашэнні, якія супярэчаць закону, мусяць быць пакаранымі; але кожны грамадзянін, якога выклікалі ці затрымалі ў імя закона, павінен абавязкова пакарыцца; той, хто супраціўляецца, сам сябе робіць вінаватым.

Артыкул 8 — Закон усталёўвае пакаранні толькі ў той ступені неабходнасці, якая відавочна і бясспрэчна, і ніхто ня можа быць пакараны па-за межамі закона, які прыняты і абнародаваны адпаведным чынам і прымяняецца роўна да ўсіх грамадзян.

Артыкул 9 — Кожны чалавек лічыцца нявінаватым пакуль яго віна не даказана; калі суд вырашае неабходным яго затрымаць, пакаранне да яго прымяняецца ў строгай адпаведнасці з патрабаваннямі закона.

Артыкул 10 — Ніхто не павінен падвяргацца допыту на падставе ўласных поглядаў, у тым ліку рэлігійных, калі толькі выражэнне такіх поглядаў не парушае грамадскі парадак, усталяваны законам.

Артыкул 11 — Свабодны абмен думкамі і меркаваннямі — гэта адно з найбольш каштоўных правоў чалавека; кожны грамадзянін можа свабодна выказываць, пісаць і публікаваць свае думкі, за выключэннем адказнасці за злоўжыванне гэтым правам у сітуацыях, на якія распаўсюджваецца дзеянне закона.

Артыкул 12 — Гарантам аховы правоў чалавека і грамадзяніна служаць сілы грамадскай бяспекі, якія створаны дзеля агульнага дабрабыту, а не для карыстання на патрэбы тым, каму грамадства давярае гэтыя сілы.

Артыкул 13 — Для падтрымкі сіл грамадскай бяспекі і на расходы па кіраванню дзяржавай неабходны ўзнёскі ад грамадства, збор такіх узнёскаў павінен роўным чынам быць размеркаваны паміж асобнымі грамадзянамі адпаведна іх плацёжаздольнаці.

Артыкул 14 — Грамадзяне маюць права як самастойна, так і праз сваіх прадстаўнікоў вызначаць неабходнасць узнёска, даць на яго сваю згоду, назіраць за яго выкарыстаннем, вызначаць яго колькасць, падставу для яго збора і тэрмін дзеяння закона аб такім узнёску.

Артыкул 15 — Грамадства мае права патрабаваць справаздачу ад усіх органаў дзяржаўнага кіравання.

Артыкул 16 — Кожная грамадства, якое не гарантуе правы чалавека ці раздзяленне ўлад лічыцца не маючым Канстытуцыі.

Артыкул 17 — Права на маёмасць свята і неад'емна, і яе можна пазбавіць толькі ў выпадках дзяржаўнай неабходнасці, зацверджаных законам, і пры ўмове абавязковай адпаведнай папярэдняй кампенсацыі за яе адчужджэнне.

Пераклад на беларускую Андрэя Берастоўскага

8 студзеня 2013 г.

Выкрыццё міфаў пра Бостанскае чаяпіцце. Пераклад з англійскай

Пра некаторыя міфы, звязаныя з Амерыканскай рэвалюцыяй - гл. мой наступны пост. Гэты артыкул напісаў амерыканскі гісторык Рэй Рафаэл. Я спрабаваў зрабіць перклад максімальна блізкі да мовы арыгінала, з захаваннем аўтарскай пунктуацыі, дзе магчыма. Падчас я не пагаджаюся з думкай аўтара і не заўсёды лічу яго довады лагічнымі, але яго праца варта перакладу на беларускую.

Выкрыццё міфаў пра Бостанскае чаяпіцце

Аўтар Рэй Рафаэл (Ray Raphael) 

Першапачаткова апублікавана ў часопісе "Эмерыкэн Хістэры" (American History), арыгінальны тэкст знойдзены на сайце Historynet.com, спасылка: http://www.historynet.com/debunking-boston-tea-party-myths.htm
 
Мы ўсе добра ведаем і адзначаем падзеі Бостанскага чаяпіцця. 16 снежня 1773 г. некалькі дзясяткаў мужчын, апранутых як індзейцы племені Магаўк, узышлі на тры караблі Ост-Індыйскай кампаніі, адкрылі 340 скрыняў з чаям і высыпалі яго ў бостанскую бухту. Мы добра ведаем, што гэты тэатралізаваны спектакль стаў каталізатарам Амерыканскай рэвалюцыі, і потым многія гады як лібералы, так і кансерватары жадалі даказаць свае дачыненне да гэтай хуліганскай спадчыны.

Але амерыканцы эпохі Рэвалюцыі не святкавалі гэту падзею. Гэта можа здавацца дзіўным, бо патрыёты любілі штосьці святкаваць. Яны арганізоўвалі святочныя цырымоніі з нагоды той ці іншай гадавіны — першых выступленняў супраць Закона аб гербавым зборы, адмены гэтага закона, Бостанскай бойкі, Дэкларацыі незалежнасці — але  "акцыю супраць чаю" ці "знішчэнне чаю" (як яны па-рознаму называлі гэту падзею) не спрабавалі далучыць да публічных святаў. Палову стагоддзя амерыканцы пазбягалі абмеркаванняў гэтай гісторыі і, безумоўна, не называлі яе чаяпіццем. Па-першае, яны баяліся. Кожны, хто меў якое-небудзь дачыненне да гэтай падзеі, мог сутыкнуцца з праследаваннем альбо  мець праблемы з законам.  Былі людзі, якія ведалі, хто стаяў за пераапранутымі ў індзеўцаў, але ніхто нічога не казаў аб гэтым публічна. Да таго ж, многія патрыёты разглядалі знішчэнне чая як акт вандалізма, які запляміў ганьбой Рэвалюцыю. Яшчэ патрыёты адмоўна ставіліся да маніпуляцый з чаям па прычыне таго якімі былі наступствы гэтага ўчынку. Толькі адно гэта дзеянне спарадзіла жорсткую помсту англічан, што ў сваю чаргу стала прычынай доўгай і нязграбнай вайны.

Бостанскае чаяпіцце зараз уяўляе сабой  культавую падзею з міфалагічнай афарбоўкай, але за такой афарбоўкай схаваны акт сапраўднай рэвалюцыйнай барацьбы, якая адбывалася ў кантэксце сілавой палітыкі з цікавымі паралелямі нашых дзён.

Міф 1: Спрэчку спарадзілі высокія падаткі

Каталізатарам канфлікта стала падатковая ільгота — не павышэнне падаткаў, — дзякуючы чаму імпартны чай зрабіўся больш даступным для каланістаў. Патрыётаў закранала, што яны не мелі ніякага дачынення да гэтага рашэння.

Гісторыя з чаям пачалася, калі Брытанскі ўрад аказаў даволі вялікую дапамогу адной карпарацыі. Вялізарная Ост-Індыйская кампанія не толькі мела манапольныя правы на камерцыю ў паўднёвых раёнах Азіі і ў Кітае згодна каралёўскаму прывілею атрыманаму ў 1600 г., але і эфектыўна кіравала буйнымі тэрыторыямі Індыйскага паўвострава. Але ў 1772 г. Кампанія пацярпела ад краху банкаўскай спекулятыўнай сістэмы ў Еўропе і яе акцыі ўпалі. Няпраданы тавар збіраўся на складах, а кіраўніцтва Кампаніі прасіла пазыку ў Брытанскага ўрада каб пазбегнуць банкруцтва. Члена Парламента — як сённяшнія амерыканскія кангрэсмены — арганізавалі спецыяльныя паседжанні, падчас якіх ім прыйшлося мець справу з сквапнымі супрацоўнікамі Кампаніі, што вярнулся з Індыі з вялікімі грошамі і задэкларыравалі значныя дывідэнды нягледзячы на непад'ёмны доўг іх арганізацыі. Парламентарыі спрабавалі знайсці выйсце з гэтага становішча для Кампаніі і для  Брытанскай імперыі.

Пакуль парламентарыі спрачаліся ці варта ўраду выкупіць Кампанію, яны таксама распрацоўвалі варыянты куды збыць 18 млн фунтаў (8164,8 т) чаю, які ляжаў на складах Кампаніі. Еўрапейскі рынак ўжо быў насычаны, але амерыканскі яшчэ не. Тэарытычна Ост-Індыйская кампанія магла прадаць у Амерыку тоны чаю, калі б падаткі былі зніжаны. Справа была ў двух падатках: адзін на чай, які правозілі з Індыі і Кітая праз Вялікабрытанію ў Еўропу, другі на чай, які прывозілі ў Амерыку. Адмяніць адзін падатак ці другі было аднолькава рэнтабельна, але скараціць падатак у Амерыке значыла яшчэ і палепшыць адносіны з каланістамі. Вось таму лорд Норт, прэм'ер-міністр, адмовіўся ад гэтай ідэі.

У  Законе аб чае 1773 г. Парламент захаваў нязменнымі пошліны на імпарт, але аб'явіў, што Ост-Індыйская кампанія вызваляецца ад уплаты збораў з чаю, які прывозяць у Вялікабрытанію для далейшай перавозкі ў Амерыку, і ад  прымусовага продажу чаю на брытанскіх грамадскіх аўкцыёнах. У Кампаніі з'явілася магчымасць прапанаваць свой тавар амерыканрскаму спажыўцу без пасрэднікаў і практычна без абкладання падаткамі акрамя невялікага збору на імпарт у Амерыку. Толькі амерыканскія кантрабандысты, якія нелегальна ўвозілі галандскі чай пацярпелі ад гэтага фінансавыя страты.

Нямногія ў Лондане думалі, што гэта здзелка падтрымлівання будзе мець наступствы для каго-небудзь, акрамя Ост-Індыйская Кампаніі, і гэта справа засталася нязаўважанай. Некаторая палёгка даецца, без палітычнага кампрамісу, гандлёваму гіганту, які змагаецца за свае жыццё. І, безумоўна, амерыканцы не будуць супраць купляць чай па зніжаным цэнам.

Але прагнозы брытанцаў былі памылковымі. Бо для амерыканцаў прынцыповым момантам было толькі  самакіраванне. Хто абкладаў падаткамі, той і прыймаў рашэнні, ў тым ліку і як распарадзіцца грошамі. Парламент настойваў на сваім праве абкладаць падаткамі каланістаў, каб падтрымліваць — і кантраляваць — каланіяльную адміністрацыю. А каланісты даказывалі, што жадалі і самі вызначаць падаткі, і самі кіраваць сваімі калоніямі. Ніякіх "падаткаў без прадстаўніцтва" было іх лозунгам а не  "далоў высокія падаткі".

Міф 2: Падаткі на чай былі нявыносным цяжарам для простых амерыканцаў

Падаткі на зямлю і галасаванне, якія збірала мясцовае прадстаўніцтва, а таксама доўгатэрміновыя зборы на імпарт цукру, мелассы (патакі) і віна былі  больш значным цяжарам. Чайны падатак быў рудыментам Таўншэндскага акту 1767 г., які таксама ўключаў пошліны на фарбу, паперу, свінец і шкло. Парламент адрэагаваў на масавыя байкоты супраць абкладзенных падаткамі прадметаў і іншыя пратэстныя акцыі каланістаў адменай усіх "таўншэндскіх" падаткаў  у 1770 г. акрамя чайнага,  бо Норт вырашыў захаваць яго як доказ яго "права абкладаць амерыканцаў падаткамі". Падатак у размеру 3 пенса за фунт (0,45 кг) чаю адчувалі толькі тыя спажыўцы, якія мелі магчымасць купляць кантрабандны чай у канкурэнтаў.

Але Чайны падатак быў сваеасаблівым сімвалам, і байкот чаю прымаў даволі розныя формы. Звычайна амерыканец мог выпіць кубачак ці два, але выкананне традыці англійскага чаяпіцця — з мноствам фарфора і срэбра — было фінансава немагчымым для значнай большасці амерыканцаў.  Заклікі працягнуць байкот чаю добра спалучаліся з праявамі незадаволеннасці бедных амерыканцаў. Чай прадстаўляў сабой добрую мішень, сімвал ганарыстасці Парламентам і падзення сацыяльнай іерархіі.

Больш за тое, спажыванне чаю разглядалася як нешта недарэчнае, нават грахоўнае, многімі амерыканцамі. "Гэтае пустазелле," як яго называла Абігейл Адамс, было штучным стымулятарам; сёння яго б назвалі рэкрэяцыйным наркотыкам. Барацьбіты за мараль і дабрачыннасць, якія ўжо доўгі час выкрывалі ліхія ўласцівасці чаю, раптам сталі патрыётамі. Адзін з такіх барацьбітоў  напісаў у вргінскую газету, што з таго часу, як  чай сталі піць у Заходняй Еўропе, "наш народ ідзе ў заняпад і робіцца кволы, нядужы і дэзарганізаваны настолькі, што праз стагоддзе мы станем падобнымі пігмеям."

Спасылаючыся на свае медычныя даследаванні, бостанскі доктар Томас Янг аўтарытэтна заявіў, што чай — не проста "шкоднае рэчыва," як некаторыя лічаць, а "яд маруднага дзеяння, і мае шкодны ўплыў на ўсіх, хто яго п'е ці кранае рукамі. Я кінуў піць чай, калі ён стаў палітычнай атрутай, і  мае цела стала дужэй і здаравей. Чай я замяніў кветкамі рамонкаў."

Лідары супраціўлення падналі новую хвалю негатыўнай прапаганды, якая патурала дрэнным адносінам да ўсяго замежнага: чай Ост-Індыйскай кампаніі шчыльна ўпакоўвалі ў скрыні, трамбуючы голымі нагамі кітайцаў, і  там кішэлі кітайскія блохі. У сваю чаргу многія каланісты  кляліся абараняць амерыканскі бізнес ад замежнай канкурэнцыі, нават калі гэты бізнес быў кантрабандай. Сцеражыцеся тавараў з Кітая, купляйце амерыканскае, вайна шкодным рэчывам, далоў карпарацыі — ўсе гэтыя ідэі, як і блізкая ім і больш вядомая "ніякіх падаткаў без прадстаўніцтва" — ўзмацнялі рэакцыю на парламенцкі Закон аб чае 1773 г.

Міф 3: Знішчэнне брытанскага чая аб'яднала патрыётаў

Першая рэакцыя была як раз  супрацьлеглай. Наступнай раніцай пасля чайнай акцыі ў Бостане Джон Адамс напісаў пісьмо да блізкага сябра Джэймса Ўорэна. "Жэрабя кінута," пісаў ён, "Народ перайшоў Раку і знішчыў за сабой Мост: мінулым Вечарам Тры Карабля з Чаям былі разгружаны ў Бухту. Гэта найвялікшая падзея з таго Часу, як пачалося Процістаянне з Брытаніяй. Веліч гэтага зачароўвае мяне". Але далёка не ўсе лідары патрыётаў трымаліся гэтай думкі.

Для тых амерыканцаў, якія лічылі сябе патрыётамі, лозунг "свабода і маёмасць" быў тым што яны крычалі на мітынгах не радзей за "падаткі без прадстаўніцтва". Джордж Вашынгтон, як і многія іншыя, асудзіў бостанцаў за "іх паводзіны пры знішчэнні чаю". Бенджамін Франклін быў не адзін, калі заяўляў, што страты Ост-Індыйскай кампаніі павінны быць кампенсаваны.

Менавіта не само знішчэнне чаю было тым, што з'яднала амерыканцаў, а пакаранне, якое было прызначана праз некалькі месяцаў як шэраг законаў, вядомых пад мянушкай Сілавыя акты (Coercive Acts) (таксама амерыканцы называлі іх Невыносныя акты (Intolerable Acts)). Парламент зачыніў порт Бостана і адмяніў Масачусэтскую хартыю, забараніўшы жыхарам калоніі карыстацца правамі, якія яны мелі на працягу паўтара стагоддзя. Мэтай Сілавых актаў было ізаляваць радыкалаў у Масачусэтсе, але замест  гэтага 13 калоній сфарміравалі Кантынентальны Кангрэс і дамовіліся аб'явіць агульны байкот брытанскім таварам.

Знішчэнне чаю было каталізатарам падзей, якія прывялі краіну да незалежнасці, але агрэсіўны характар гэтага ўчынку супярэчыў папулярнай патрыятычнай фабуле: брытанцы былі агрэсарамі, якія прымусілі міралюбных амерыканцаў абараняцца. Пасля сканчэння вайны, калі краіна набыла незалежнасць, гісторыя з чаям спарадзіла новую праблему. "Прыйшоў час прыняць новы ўрад, які быў належным чынам абраны народам, і час усталяваць закон і парадак," тлумачыць гісторык універсітэта Тафтс Бенджамін Карп, "Як толькі гэта становіцца агульна прынятым пунктам гледжання, то амаль не застаецца месца для святкавання ўчынкаў маскарадных індзейцаў, якія пагражаюць ураду сваімі тамагаўкамі."

У рэшце рэшт, у 1820-я гг., амерыканцы супакоіліся, і новае пакаленне летапісцаў  змягчыла яскрава рэвалюцыйныя аспекты акцыі супраць чаю і зрабіла акцэнт на карнавальнай атмасферы. Праз болей за 50 гадоў пасля таго як адбылася падзея, яе неафіцыйна назвалі Бостанскім чаяпіццем. Ну а калі гісторыю можна  зрабіць вясёлай, то яна стала нязменным спадарожнікам кніжак для дзяцей, якім заўсёды да спадобы перапрануцца індзейцамі. Менавіта такую версію мы бачым у нашых школьных кнігах, а таксама  і ў кнігах для дарослых. Спрошчаная падзея, як звер з падрэзанымі кіпцюрамі, губляе не толькі свой рэвалюцыйна-баявы дух, але і палітычны і эканамічны кантэкст. Зніжэнне падаткаў для карпарацыі, ад якога пайшлі ўніз цэны на чай у Амерыке? Надта значнае, каб не мець поспех? Канкурэнцыя ад танных замежных тавараў? Дзецям гэта не вельмі цікава. Але гэта  выяўляе, што акцыя супраць чаю была больш чым чаяпіцце.

Пер. з англ. А.Берастоўскага

Рэй Рафаэл з'яўляецца аўтарам працы "Народная гісторыя Амерыканскай рэвалюцыі. Як ствараліся міфы і хто іх ствараў" (A People's History of the American Revolution, Founding Myths and Founders).

М. Мураўёў і паўстанне 1863 г.

Аб паўстанні 1863 г. я ўжо пісаў (пост пра «Мужыцкую праўду», пост «Каліноўскі як беларускі Чэ Гевара»). Некаторыя пытанні заставаліся яшчэ адкрытымі, і я вырашыў прысвяціць ім яшчэ адзін пост. Яшчэ раз хачу паўтарыць тое, што звычайна пішу: я палітычна нейтрален, жадання далучацца да лагера польскіх, беларускіх ці рускіх нацыяналістаў не маю. Але гатовы да навуковай дыскусіі з абмеркаваннем фактаў, а не іх палітычных інтэрпрытацый.

Таксама прызнаю, што матэрыялу гэтай распрацоўкі не хапае грунотоўнага падмацавання крыніцамі. Але праз блог я кідаю ідэю «ў масы», а кожны, хто хоча можа дадаць крыніцы якія падцвярджаюць ці аправяргаюць тое, што я напісаў. Тым не меней, я знайшоў, здаецца, адказы на свае пытанні, якія падняў у артыкуле пра «Мужыцкую праўду» ў тых крыніцах, што здолеў асіліць за 4 гадзіны ўважлівага чытання.

Асоба М. Мураўёва.

«– Пациент скорее мертв, чем жив

– Пациент скорее жив, чем мертв

– Пациент либо жив, либо мертв»

(Из экранизации «Буратино»)

***

«– Чаму маркі з фатаграфіяй Брэжнева перасталі выкарыстоўваць на пошце?

– Адны яго надта старанна ліжуць, другія плююць не на той бок»

(З анекдота)

Партрэт М. Мураўёва, крыніца: http://www.stihi-xix-xx-vekov.ru/fotogalereya81.html

Успрыманне асобы Віленскага генерал-губернатара Міхаіла Мураўёва гісторыкамі звычайна палярная. У. Гігін піша пра яго амаль «іканапісны» артыкул, спасылку на які можна знайсці ў рускай Вікіпедыі ў артыкуле "Польское восстание 1863 г". Многія савецкія і беларускія, а таксама польскія гісторыкі разглядаюць яго як недалёкага тырана. Каб не спрабаваць разважаць у стыле «праўда знаходзіцца па сярэдзіне, Мураўёў быў крыху святы, крыху тыран», я вырашыў адштурхнуцца ад яго апісання былым падначаленным. (1)

Калі чытаеш пра такую асобу, у галаву прыходзіць адна думка: дык гэта ж Сталін! І вось аналогія:

• абодва жорстка расправіліся з ворагамі і выкаранілі ўсялякае непаслушэнства сваёй уладзе: пасля Мураўёва Польша ўжо не паўставала, пасля Сталіна не было ніякай сур'ёзнай апазіцыі савецкай уладзе ў СССР;
• абодва паспяхова карысталіся і бізуном, і пернікам, дзе бачылі патрэбу;
• абодва былі дужымі аналітыкамі і выдатнымі менеджэрамі: яны разумелі якіх людзей накіраваць на якую працу, што рабіць, каб дасягнуць патрэбнай мэты;
• абодва кіравалі сістэмай практычна не пакідаючы кабінета;
• абодва працавалі падчас на мяжы магчымасцяў працаздольнасці чалавека і прымушалі так працаваць сваіх падначаленных.

Перш за ўсё Мураўёў перакрыў фінансавы «кісларод» паўстанчым атрадам на Беларусі: ён абклаў пэўнымі зборамі польскае і прапольскае дваранства, і яны перасталі даваць грошы і харчаванне паўстанцам. Таксама сур'езная ўвага надзялялася пакаранню паўстанцаў і іх прыхільнікаў, вобыскам дваранскіх маёнткаў з канфіскацыяй складоў зброі, прывабліванню сялян і гараджан на бок царскага ўрада.

Цікава і тое, што падчас кіравання М. Мураўёва былі спробы пэўнай папулярызацыі беларускай мовы (альбо гаворкі) як дыялекта рускай і як процівагі польскай мове і культуры. Гэта цікава не толькі таму, што Мураўёва многія малююць як русіфікатара і шавініста, але і таму, што К. Каліноўскі таксама спрабаваў пісаць адозвы («Мужыцкую праўду») да сялян на сумесі беларускіх і польскіх слоў. Такім чынам беларуская мова была ў некаторай ступені разменнай картай у палітычнай барацьбе. Аднак, як я ўжо пісаў, у 2-й палове ХІХ ст беларускую і ўкраінскую мову не ўспрымалі сур'ёзна як мову літаратурную, на якой можна весці справаводства, перекладаць сусветных класікаў, пісаць навуковыя працы (гл. пост «Яшчэ раз аб беларускай мове»). Тут можна крыўдзіцца, можна смяяцца, але час даказаў, што і беларуская і ўкраінская мовы «выраслі» ў літаратурныя і не менш вялікія і магутныя, чым руская і польская. Адмаўляць унёсак Янкі Купалы, Васіля Быкава, Лёсі Ўкраінкі, Івана Франкі ў сусветную культуру проста бессэнсоўна. Таго ж Васіля Быкава мне даводзілася чытаць у англійскім перакладзе, а калі ён памёр, расійскі палітолаг М. Сванідзе назваў яго адным з найвялікшых пісьменнікаў ХХ ст... Як бы ні ставіліся К. Каліноўскі і М. Мураўёў да мовы, на якой размаўлялі малапісьменныя сяляне, пэўны ўнёсак у развіццё гэтай мовы ўнеслі яны абодва.

І ў эканамічным сэнсе пасля паражэння паўстання 1863 г. зажылі беларускія сяляне лепей, асабліва на захадзе сучаснай Рэспублікі Беларусь, дзе ім давалі зямлю, канфіскаваную ў паўстанцаў, хатнюю жывёлу за кожнага пераданнага ўладам паўстанца ці таго, хто ім дапамагаў.

Яшчэ для сялян гэта была магчымасць адпомсціць дваранам за паншчыну, прыгоннае права, чынш, пакаранне бізуном, за гарэмы з прыгонных сялянак, за стральбу па жаночым ягадзіцам дробнымі кулямі, за жорскае пакаранне ўдзельнікаў сялянскіх паўстанняў... (Гэта падобна на тое, як у расійскім серыяле «Вяртанне Мухтара» следчы Шчэпкін кідае неанацыста ў следчы ізалятар да гастарбайтараў і тлумачыць апошнім, якога госця ім прывёў, а ахоўніка просіць не перашкаджаць ім шумець ноччу).

Маральны кодэкс Мураўёва.

У.Гігін прадстаўляе віленскага генерал-губернатара як чалавека высокай маралі, але дазволю сабе з гэтым не згадзіцца. Хутчэй за ўсё гэта быў чалавек справы. Для яго дасягненне мэты было важней за іншае. Князь Імярэценскі, які ўвогуле станоўча характарызаваў М. Мураўёва, прызнаваў, што апошні любіў толькі выканаўцаў, але не цярпеў тых, хто меў сваю думку (1). Гэтага аднаго дастаткова, каб німб святасці зваліўся з яго галавы і разбіўся аб каменную падлогу рэальнасці. Далёка не ўсе нестандартныя людзі, якіх пры Мураўёве звальнялі з дзяржаўных пасад у Паўночна-Заходнім крае (так тады афіцыйна называлася Беларусь), былі пагрозай для Расійскай імперыі, як і не ва ўсіх сітуацыях чыноўнік-выканаўца дзейнічае лепей за «крэатыўшчыка».

Аднойчы да М.Мураўёва прыйшла маладзенькая дваранка, бацька і брат якой былі асуджаны на смерць за ўдзел у паўстанні. Па яе словах, Мураўёў прапанаваў ёй інтымныя адносіны ў абмен на жыццё асуджаных членаў сям'і. Яна адмовілася і ён адказаў, што іх смерць будзе на яе сумленні. (Шкада, я згубіў дзе ў інтэрнэце я прачытаў аб гэтай гісторыі, і забыў імя той дзяўчыны).

З пункту гледжання банальнай эрудыцыі не кожны індывідуум будзе сцвярджаць, што так усё і было. Калі б амаль 70-гадовы губернатар быў б, выбачайце, палавым гігантам і бабнікам, то да рэпутацыі вешальніка і ката (крыху пазней аб тым насколькі яна была апраўдана яшчэ вернемся) злыя языкі дадалі б яшчэ мянушку: Мураўёў-бабнік. Таму вось што магло быць на самой справе:

1. нічога не было, жанчына прасіла жыццё родным, Мураўёў адмовіўся і яна абгаварыла яго;
2. жанчына сама прапанавала сэкс за свабоду, Мураўёў адмовіўся і яна абгаварыла яго;
3. Мураўёў сапраўды прапанаваў такі натуральны абмен (але ён таксама чалавек, і нават людзі з высокімі маральнымі прынцыпамі могуць паддацца спакусе зрабіць тое, што лічаць дрэнным);
4. Мураўёў сапраўды прапанаваў інтымную сувязь дваранке, ведаючы (бо такі чалавек проста не мог не быць першакласным псіхолагам) што яна адмовіцца і будзе ў шоке; гэтым ён мог паказаць, што, як яе дваранскае сумленне не дазваляе ёй апусціцца да ўзроўня жанчыны легкіх паводзін, так і яго пачуццё абавязку не дае яму права пакінуць жывымі людзей, якіх ён лічыць небяспечнымі ворагамі Бацькаўшчыны. Як гавораць французы, noblesse oblige.

Але Бог ім суддзя... Толькі не гожа сумленнаму гісторыку ляпіць такім асобам, як Мурўёў німбы святога ці рогі чорта. Цяпер прапаную паглядзець з кім гэты «вешальнік» змагаўся як з ворагамі.

Паўстанцы: рамантыкі, разбойнікі, рэвалюцыянеры.

Каб зразумець лепей сітуацыю, ў якой адбылося паўстанне 1863 г. трэба зрабіць невялічкі экскурс у гісторыю. З 1485 г. Польша і Вялікае Княства Літоўскае Рускае і Жамойдскае (землі Беларусі, Украіны і часткі Расіі) былі ў складзе саюзнай дзяржавы: адзін і той жа чалавек быў і польскім каралём і вялікім князем ВКЛ. З гэтага моманту пачалося апалячванне дваран (шырокага пласта насельніцтва Княства, якое больш вядома пад назвай «шляхта»). Увесь гэты час ішла барацьба за рускія (больш правільна было б назваць «усходнеславянскія») землі з Вялікім Княствам Маскоўскім. Важна памятаць, што ў гэты час ідэя нацыянальнай дзяржаўнасці была яшчэ ў стадыі зараджэння. Рускі селянін з-пад Пскова разумеў мову рускага селяніна з-пад Смаленска, але для абодвух радзімай было месца, дзе яны жылі і працавалі. А шляхта мяняла сваіх манархаў, калі было трэба і пераходзіла да канкурэнтаў, прычым разам з землямі і сялянамі. У такіх умовах два манарха: цар Вялікія, Малыя і Белыя Русі і кароль польскі, вялікі князь Літоўскі, Рускі і Жамойдскі разумелі, што двум рускім манархам на адной зямле няма месца. І рознымі спосабамі спрабавалі знішчыць дзяржаву-канкурэнта. Акрамя войнаў былі дынастычныя шлюбы, інтрыгі, спробы перацягнуць праваслаўнае насельніцтва ВКЛ ва ўніяцтва (праваслаўныя абрады пры падпарадкаванні святарства Рымскаму папе)... Сітуацыя канчаткова пераламілася падчас Лівонскай вайны паміж ВКЛ і Лівонскім ордэнам з аднаго боку і Маскоўскім княствам з другога. Калі ўзнікла пагроза заваявання ВКЛ, гэта дзяржава ўвайшла ў склад федэрацыі з Польшчай. Гэта адбылося ў 1569 г. Пасля гэтага ўсё больш шляхцічаў, якія нараджалася на сучасных беларускіх землях лічылі сябе палякамі і размаўлялі па-польску. Прапаную пралістаць факсімільнае выданне 2-томніка «Библиотека Радзивиллов Несвижской ординации»: фатакопіі польскіх, лацінскіх, французскіх, нямецкіх кніг – і аніводнай на рускай (маю на ўвазе мову Ф.Скарыны, а не А. Пушкіна).

Барацьба за славянскія землі паміж Польшчай і Расіяй працягваліся, і ў канцы ХVІІІ ст ўсе беларускія і ўкраінскія землі ўвайшлі ў склад Расіі. У 1794 г. падчас спробы Тадэўша Касцюшкі адваяваць незалежнасць Польшчы ад намаганняў Расіі, Прусіі і Аўстрыі, рускія войскі на чале з Суворавым штурмавалі Варшаву і некаторыя салдаты неслі паміраючых польскіх немаўлят на штыках. Пасля такога для палякаў рускія проста не маглі не быць акупантамі.

Пасля Напалеонаўскіх войнаў Польшча ўвайшла ў склад Расіі як аўтаномія, а рускі імператар стаў адначасова і польскім царом. Зразумела, што немаўлят на штыках ніхто дараваць не збіраўся. У 1830-31 адбылося паўстанне польскай шляхты ў Польшчы і на Беларусі. Паўстанне было падаўлена. Аднак пасля паражэння ў Крымскай вайне 1853-56 гг., калі супраць Расіі на баку Турцыі выступілі Вялікабрытанія і Францыя, а таксама пасля адмены ў Расіі прыгоннага права на ўмовах, якія не задавальнялі сялян ўзнікла новая магчымасць узяць рэванш.

У 1862 г. пачаліся масавыя хваляванні ў Польшчы: дэманстрацыі пратэсту, рабаўніцтва праваслаўных церкваў і манастыроў, бойкі з рускімі вайскоўцамі. У 1863 г. гэтыя хваляванні перараслі ў арганізаванае паўстанне. Атрады шляхты хутка дабраліся да Беларусі, дзе да іх пачалі далучацца прадстаўнікі мясцовай шляхты, гімназісты, некаторыя рускія афіцэры і некаторыя сяляне.

Калі я вывучаў гэта паўстанне ў школе і вну, мне здавалася, што гэта была вайна роўных сіл, калі паўстанцы адкінулі рускіх на ўсход Беларусі і ўводзілі новыя парадкі на адбітых у рускіх землях, а потым царская армія ізноў адкінула іх у Польшчу. Але насамрэч польскія паўстанцы вялі барацьбу з дужэйшым ворагам: рэгулярнай рускай арміяй. Аб рэкрутах сёння гавораць пераважна ў негатыўным сэнсе. Але, як сын і ўнук армейскіх афіцэраў маю права не згадзіцца. Прызыўнік служыць у арміі 1-3 гады, за гэты час ён не столькі вучыцца ваяваць у рэальных баявых дзеяннях, сколькі выбівае дываны ў афіцэраў, будуе ім дачы, косіць і нават фарбуе ў зялёны колер траву... Нават тое, чаму ён навучыўся за гэты тэрмін ён забывае як страшны сон, бо потым ужо ніколі не вяртаецца ў войска (ёсць вайсковыя зборы, але яны толькі дапамагаюць не забыць як выглядае аўтамат). А рэкрут служыць 15-25 гадоў. За гэты час ён пастаянна ваюе з туркамі, іранцамі, чэчэнцамі, падаўляе паўстанні сялян, праходзіць праз пакаранне палкамі. Таму адзіная магчымасць дасягнуць якога-небудзь поспеху для паўстанцаў была партызанска-тэрарыстычная вайна. Многае ў тым паўстанні нагадвае сучасную барацьбу чэчэнцаў за незалежнасць ад Расіі.

Невялічкія атрады паўстанцаў блукалі па лясах і атакавалі атрады рускай арміі, ці нападалі на сялян. Тым часам тэрарысты забівалі асобных чыноўнікаў, некаторых праваслаўных святароў і рускіх афіцэраў. Мясцовае дваранства і каталіцкае духавенства дапамагала атрадам паўстанцаў грошамі, харчаваннем, зброяй і вопраткай. Большасць рабілі гэта дабраахвотна, але выбар быў даволі тэарэтычны: калі адна памешчыца адмовілася фінансава дапамагчы паўстанцам, яны яе павесілі ў яе ўласным маёнтку (не ведаю толькі ці гвалцілі перад гэтым, ці не).

Маральны воблік адраджэнца Рэчы Паспалітай.

Я ўжо пісаў, што не закідываю брудам салдатскія магілы. Але я даволі далёк ад думкі, што ўсё паўстанцы змагаліся за радзіму, за Рэч Паспалітую ў межах 1772 г. (гэта быў год, калі Польшчу пачалі дзяліць як торт суседнія дзяржавы). Кожная рэвалюцыя – гэта не толькі магчымасць скончыць жыццё на шыбенніцы ці ля сценкі, што і здарылася з 128 паўстанцамі, але і магчымасць зрабіць бліскучую кар'еру ў выніку перамогі.

Калі вы працуеце ў камп'ютарнай фірме 5 гадоў і вам не даюць пасаду загадчыка аддзела, вы можаце перайсці ў маладую фірму канкурэнтаў, дзе як раз месца загадчыка аддзела яшчэ вакантна. Але калі вы будзеце сядзець і чакаць, якая фірма пераможа, на вакантную пасаду прыйдзе хтосьці іншы, а вы будзеце яшчэ 5 гадоў чакаць павышэння.

Так было з некаторымі рускімі афіцэрамі. Пакуль яны стануць маёрамі і палкоўнікамі ў рускай арміі пройдуць гады. А тут рэвалюцыя... Была-не была, і яны паспрабавалі выцягнуць шчаслівы латэрэйны білет. А ў пачатку паўстання яшчэ не было вядома, хто пераможа, бо і чэчэнцы ў 1996 г. прымусілі Расію падпісаць Хасав'юртаўскі мір.

Былі і рамантыкі, якія шукалі прыгод. Асабліва сярод гімназістаў. Іх выкарыстоўвалі як тэрарыстаў у гарадах і як маладых ваяроў у лясных атрадах. Дарэчы іх лёс быў не такі ўжо цяжкі: людзі Мураўёва не каралі смерцю няпоўналетніх. Нярэдка і проста адпраўлялі ў высылку. ( Аб высылке яшчэ скажу нешта далей).

Былі людзі, адданыя справе рэвалюцыі. Яны былі гатовы забіваць і рызыкаваць сваім жыццём дзеля перамогі рэвалюцыі. Яны ішлі на эшафот як героі, гатовыя прыняць пакуты і смерць за сваё разуменне справядлівасці. У адрозненні ад тых, хто адлучыўся да паўстання дзеля бонусаў ці «за кампанію», такія людзі не прасілі следчых дараваць ім жыццё і ні аб чым не шкадавалі. Напэўна такім чалавекам быў К. Каліноўскі.

Таксама падчас кожнай рэвалюцыі, як мухі на мёд, злятаюцца ўсе магчымыя крымінальныя элементы. Яны могуць далучацца да «палітычных» партызанскіх атрадаў ці фарміраваць свае. Ім няма справы да рэвалюцыі і Рэчы Паспалітай. Але яны бачаць магчымасць рабаваць. Потым вайна ўсё спіша.

Дарэчы і сярод ахвяр паўстання, думаю, што не памылюся, былі спробы штосьці спісаць на вайну. Ёсць цікавае апісанне, як у 1862 г. палякі разрабавалі праваслаўны манастыр пад Брэстам. Забралі грошы некалькі соцень рублёў (грошы нямалыя ў ХІХ ст). Але... аб рабаўніцтве вядома з пераказаў манаха гэтага манастыра. (2) Не думаю, што палякаў зусім не было, але наконт колькасці грошаў у мяне застаюцца пытанні. Да таго ж згодна гэтай самай інфармацыі, палякі нікога не забілі, нават не пабілі – забралі грошы прымусам, спыніўшы набажэнства, і пакінулі манастыр. Ці пайшлі гэтыя грошы на рэвалюцыю, ці на віно і жаншчын – невядома. Але многія сяляне і чыноўнікі заплацілі рэвалюцыянерам жыццём ці здароўем, якія падчас не вернеш.

Яшчэ адзін значны пласт удзельнікаў. Значная колькасць польскіх і апалячаных дваран, як кажуць англічане «сядзелі на плоце» (were sitting on the fence) альбо чакалі, хто пераможа. Іх пазіцыя нагадвае фразу персанажа з «Залатога цяля» Ільфа і Пятрова «а 200 рублёў могуць выратаваць гіганта думкі?». Яны былі гатовы плаціць паўстанцам грошамі, харчаваннем, магчымасцю хаваць зброю ў маёнтку, але ў атрады не ішлі. Давалі магчымасць заначаваць у сваіх палацах і дамах, але ў лесе не начавалі. Не ведаю, ці знаходзіліся паненкі, якія былі гатовы задаволіць усе натуральныя патрэбы паўстанцаў, але на вайне, як і ў мірных умовах, такіх заўсёды хапае. Калі людзі Мураўёва каралі смерцю паўстанцаў і высылалі недабранадзейных асоб у Сібір, на Каўказ і ў Сярэднюю Азію, мясцовае дваранства практычна нічога не рабіла, каб іх ратаваць. Калі была аб'яўлена частковая амністыя, такія дваране, як і падчас папярэдніх польскіх паўстанняў, былі гатовы сведчыць аб свай адданасці польскаму цару і расійскаму імператару Аляксандру ІІ.

Асобы стасунак у Расіі да дваран.

Каб зразумець як ставіліся ў Расіі да паўстаўшых дваран і чаму трэба ведаць адно слова: «блат». Расійская імперыя была класавай дзяржавай, галоўным класам у ёй былі дваране. Таму сяляніна ці небагатага гараджаніна можна было секчы паліцейскім, салдаты маглі быць забіты палкамі да смерці, а дзекабрыстам і паўстаўшым палякам многае сыходзіла з рук. Напрыклад, кіраўніка паўстання 1794 г. Т. Касцюшку расійскі імператар Павел І вызваліў з турмы, польскіе дваране, якія ваявалі за Напалеона, пісалі цару Аляксандру І пакаянныя адрасы («прызнаю сваю памылку, ляжачага не б'юць»).

Высылка ў Сібір для двараніна азначала наступнае:

а) ён едзе з усёй сваёй сям'ёй і світай на новае месца: Сібір, Урал, Каўказ;

б) ён едзе адзін, але жыве як дамашні настаўнік у сям'і мясцовага заможнага двараніна;

в) ён служыць афіцэрам рускай арміі на Каўказе ці ў Сярэдняй Азіі, хоць і «гарачая кропка», але пра жыццё рускага афіцэра гл. Лермантава «Герой нашага часу»;

г) ён працуе пісарам, настаўнікам ці дробным чыноўнікам у Сібіры ці на Ўрале;

д) ён вядзе бізнес па здабычы золата ў Сібіры;

е) у асобных выпадках дваранін служыць салдатам у войску ці ў арыштантцкіх ротах разам з крымінальнымі (вось у такіх выпадках ён мог сапраўды капаць руду ці рубіць лес, але і тады, як і больш позні сталінскі час, была магчымасць адкупіцца ад работ грошамі, якія свабодна слалі сваякі з Польшчы ці Беларусі ці сваім інтэлектам). (3)

Да 1863 г. паўстаўшых дваран чакала пятля шыбенніцы (для самых актыўных), высылка ў Сібір (з ГУЛАГам не блытаць) ці нічога, калі яны сваечасова каяліся і прасілі прабачэння ў цара. М. Мураўёў, як і кожны іншы чалавек справы, не разумеў блата і змагаўся з ім. 128 рэвалюцыянераў – камандзіры партызанскіх атрадаў, арганізатары і выканаўцы тэрактаў, асобы, віна якіх у забойствах мірнага насельніцтва была даказана падчас расследавання – былі пакараны смерцю, сярод іх нават каталіцкія святары, што было на мяжы блюзнерства для каталікоў. Некаторыя з асуджаных на смерць былі ўпэўненыя, што іх «адмажуць» іх да таго моманту, калі ўзышлі на эшафот. Хітры Мураўёў не ішоў на канфлікт з заступнікамі паўстанцаў і распараджаўся хутчэй пакараць асуджаных, а потым адпісаць, што прашэнне аб памілаванні прыйшло позна (а на самой справе праляжала на стале генерал-губернатара)

Тым, хто не быў забіты ў баю ці пакараны смерцю дасталася няпрывабная доля: іх землі аддавалі сялянам, а іх саміх адпраўлялі ў высылку. Сяляне не былі «сацыяльна блізкімі» расійскага ўрада, дваране ўвогуле лічылі іх быдлам. Слова «мужык» было абразлівым. Нават і ў сучасным беларускім грамадстве: чалавека, які працуе сваімі рукамі і якога цікавяць пераважна фізічныя патрэбы, а не вабяць кнігі, жывапіс і тэатр лічаць няпаўнацэнным у параўнанні з інтэлектуалам. І пры гэтым некаторыя інтэлектуалы лічаць, што лепш за такога «мужыка» разумеюць яго патрэбы і турботы і што маюць права вырашаць яго лёс... Але гэта ўжо іншая тэма. Зямля сялянам у царскай Расіі – гэта як палітычныя зняволенныя, якім дазволілі біць і забіваць крымінальных у савецкім ГУЛАГе; гэта як армейскія «духі», якіх паставілі вышэй за «дзядоў»; гэта як вучні, якім дырэктар школы дазволіў пляваць у твар непакорнай настаўніцы.

Гэта быў пачатак самазнішчэння сістэмы самадзяржаўя. Менавіта ў гэты час, падчас кіравання Аляксандра ІІ, Расія магла паступова стаць дэмакратычнай дзяржавай, накшалт Швецыі ці Даніі. Рэформы, якія ён праводзіў вялі да гэтага. Але яго спыніла смерць

Менавіта ламаючы стэрэятыпы, якія ляжалі ў аснове расійскага абсалютызму, генерал-губернатар Мураўёў выканаў сваю задачу: пасля яго русіфікацыя і дэпаланізацыя Беларусі пайшла поўным ходам, а палякі здолелі адрадзіць незалежную дзяржаву толькі пасля распаду Расійскай імперыі. Праўда высланныя на катаргу палякі паднялі яшчэ адно паўстанне ў 1866 г., але Мураўёва там ужо не было.

М. Мураўёў не зламаў сістэму дваранскага «блата»; каб не ламаць яе зусім, а зламаць - значыць паставіць ідэалогію Імперыі да гары нагамі) і  каб хутчэй скочыць барацьбу з паўстаннем ён нават правёў частковую амністыю ўдзельнікам партызанскіх атрадаў, якія склалі зброю дабраахвотна (як у Чэчне!). Не мог ён і зрабіць горкім жыццё тых, каго адправіў у высылку.

Яшчэ раз пра апошніх: для дваран высылка не была раем, але жылі яны лепш за высланых сялян (у матэрыяльным сэнсе). І свабоды ў іх было дастаткова. Хіба толькі клімат не заўсёды быў спрыяльны і на радзіму паехаць не маглі. Некаторыя пакутавалі ад разлукі з роднымі, але для кагосьці гэта было... Не лезу ў чужую брудную бялізну і пра эротыку прынцыпова не пішу. Проста думаю, што як сярод дзекабрыстаў, так і сярод высланых паўстанцаў хапала мужчын, якім не хапала жаночых пяшчот і яны вырашалі гэтую праблему рознымі шляхамі. Пра гэта спасылаючыся на крыніцы пісаў Аляксандр Бушкоў («Кровь и миражи гвардейского столетия»). Але Бог ім суддзя...

***

У 2006 г. мне даводзілася пабываць у Польшчы. Гасціннасць палякаў, сярод якіх хапае бедных пенсіянераў, мяне ўрадзіла. Калі я і мая жонка з мноствам падарункаў садзіліся ў аўтобус, каб вяртацца ў Белпрусь, сям'я палякаў, у якой мы жылі, плакала ад смуты. Я шчаслівы, што ёсць рэчы, якія могуць рабіць блізкімі сябрамі простага паляка і простага рускага. І хай палітыкі рознага кшалту і каляфутбольныя хуліганы грызуцца паміж сабой і далей, мне, рускаму, не забыць шчырай гасціннасці простых палякаў.

Крыніцы:

1. Князь Николай Имеретинский. Воспоминания о графе Муравьеве.
2. Л. Омельянский. Нападение повстанцев на Яблочинский православный монастырь в 1862 г.
3. Виктория Сливовская. Польская Сибирь – Мифы и действительность// Новая Польша

Большасць крыніц (у тым ліку іншых, але за выключэннем 3-й) даступны ў бібліяграфіі артыкула рускай Вікіпедыі «Польское восстание 1863 г.»

Печы: гісторыя, ўспаміны і сучаснасць. Вандроўка з сынам

Тут я жыў з 1988 па 1996 г...
Тэарэтычна пгт Печынскі альбо проста Печы не існуе, а ёсць вул. Сярэбрэннікава ў г. Барысаве. Калісьці гэта быў закрыты ваенны гарадок. Калі мой бацька, армейскі афіцэр, (ўжо былы) прыехаў сюды служіць у 1988 г.  праезд у ваенны гарадок быў магчымы толькі праз КПП, а гарадок быў агароджаны каменнай сцяной. Але ўжо на маёй памяці ў пачатку 1990-х гг. праз КПП праходзілі без праблем, сцяна ў розных мястах была зламана і патрапіць у гарадок нейкаму дыверсанту было не цяжка.

Уваход у Печы. 2013 г.

Сёння ваенны гарадок крок за крокам пусцее, але на яго месцы будуюцца новыя барысаўскія жылыя дамы.

Вось "інжынерка", на якой калісьці практыкаваліся салдаты і вучні мясцовай школы (фізпадрыхтоўка і ваенная падрыхтоўка).

Вось на гэтай вайсковай параднай трыбуне ў пачатку 1990-х вісеў герб "Пагоня"

А побач з ёй савецкая чырвоная зорка. Дыялектыка-с.

Вось гэты падлесак быў месцам дзе калісьці салдаты праходзілі элементы баявой падрыхтоўкі, і нават здымалі вучэбнае кіно пра маральна-псіхалагічную падрыхтоўку салдат.

Мы з маім старэйшым сынам Данікам на "інжынерке"

Вось ў гэтым пад'ездзе такая гісторыя. Канец 1980-х гг. Я і яшчэ адзін хлопец былі відавочцамі таго як мясцовая шпана біла вокны пад'езда (правы рад) збягаючы з 5-га паверху на першы. І потым доўга шумела на вуліцы. А паны, пардон, таварышы афіцэры, якія жылі ў доме нават міліцыю не выклікалі. Так што натаўскія танкі тут не прарвуцца...

Гэта сметніца была калісьці месцам, куды адзін раз у дзень заязджала спецмашына з кантэйнерам. І жонкі паноў-афіцэраў спяшаліся несці да яе смецці. Аднойчы мы нават дзвер выбілі, каб паспець вынесці смецце. А ў пачатку 2000-х яе часта палілі, нам з маім братам гэта нагадвала сметніцу Ге-Хіном у старажытным Ерусаліме, ад чаго ўзнікла назва "геенна вогненная". Так што калісьці гэта месца было гееннай.

Будынкі сталінскай эпохі. 1935-36 гг.

Сярэдняя школа №7, заснавана ў 1936 г. (бо, калі ў 1996 г. я яе скончыў, святкавалася яе 60-годдзе). Будынак поўнасцю перароблены.

На гэтай пляцоўцы праводзілі школьны кірмаш. Вучні прадавалі розныя рэчы з дому, а грошы ішлі ў класны фонд. Праўда, частку грошай забіралі сабе дзеці-гандляры і мясцовыя хуліганы.

Дарэчы ў гэтай школе у канцы 1980-х гг. пісалі чарніламі (потым перайшлі на шарыкавыя асадкі). Нярэдка хуліганчыкі білі чарнільныя бутэлькі аб сцены, і на адной такой запляманай чарніламі сцяне хтосьці пакінуў пажаданне, як здаецца, прэзідэнту СССР Гарбачову "Хочу курить, Михаил Сергеевич".
Памятаю і як пасля распаду СССР у школьным двары палілі выявы галубоў - сімвал міру, з якімі вучні хадзілі на першамайскія дэманстрацыі, як у пачатку 1990-х на сцене актавай залы, дзе крыху раней рабілі прасавецкія патрыятычныя мерапрыемствы, выступалі перад вучнямі прапаведнікі адной пратэстантскай царквы. Дарэчы, ў сучаснай Беларусі такое дазваляецца толькі праваслаўным святарам.

У гэтым магазіне ў канцы 1980-х гг. я стаяў у даўжэйшых чэргах за малаком (дарэчы малако гэта так піць было нельга, яго залівалі ў бідоны і дома кіпяцілі), а таксама іншымі прадуктамі харчавання

На гэтым стадыёне разведчыкі-вайскоўцы рабілі шоў накшалт нападу на аб'ект, рукапашнай бойкі і г.д. Сёння ад стадыёна амаль нічога не засталося.

Помнік В.І. Леніну ля былога Дома Афіцэраў. У Беларусі помнікі Леніну не бурылі нават у першай палове 1990-х гг., але партрэтам і бюстам дасталася больш. Памятаю, як у адзін такі партрэт школьнікі шпурлялі трорвугольную лінейку як бумеранг.

Дом культуры. Былы Дом Афіцэраў.

Унутры ДК. Не ведаў, што ў г. Барысава ёсць свой сцяг.

Алея герояў дывізіі. Хто цікавіцца ваеннай гісторыяй, можа правесці тут больш грунтоўную фотасесію.

Слава героям артылерыстам можа быць не вечнай...

Вось гэты будынак дзіцячага саду - таксама даволі старая забудова

І гэта забудова таксама старая, толькі яе гаспадарчае прызначэнне дакладна не ведаю.

Вось што значыць літаральна сядзець на шыі ў дзеда...

Развітанне з паўстанкам.

Дадому, ў Мінск!

Вандроўка адбылася 8. 06.13.

Медицина и сложность морального выбора

Любому человеку приходилось принимать мучительно трудные решения. И каждого легко судить по результатам, которые становятся известны, только когда решение уже принято. А вот предугадать последствия решения порой невыносимо трудно.

В СМИ нередко ситуации, когда пациент отказывается от переливания крови, вакцинации или чего-то еще подается с точки зрения: отказ от хорошего в пользу плохого. Особенно это касается выбора родителей относительно лечения детей.

Я не желаю здесь рассматривать возможные религиозные аспекты отказа от определенных медицинских процедур, а также глубокие медицинские подробности вопроса (но не потому, что в этом не разбираюсь, отнюдь, самому пришлось провести долгие часы за медицинской литературой по вакцинации, чтобы решить, соглашаться ли на послеродовую вакцинацию старшего сына, который должен был вот-вот родиться или нет; просто лень "грузить" потенциального читателя всеми "за" и "против", которые мне удалось узнать). Хочу просто предложить посмотреть на вопрос с позиции сложного морального выбора.

В медицине, как и в любой науке есть борьба направлений. Например, алопатическая (традиционная) и гомеопатическая ветвь. Есть борьба между научными школами в рамках одного направления. На этой почве легко возникает обман в виде поддельных лекарств, списанных или купленных диссертаций, околонаучных академий, продвижения на разные должности некомпетентных специалистов. (подробнее об этом пост "Два мира. Две науки"). И есть научное зазнайство: я специалист, а ты нет, поэтому ты должен верить мне на слово и не требовать объяснений и доказательств.

Предлагаю рассмотреть несколько документов и решить речь идет о выборе из двух зол или о выборе между добром и злом?

Не нужно быть гением, чтобы догадаться, что с помощью таких документов врачи частично снимают с себя ответственность за возможные последствия вышеуказанных процедур. Раз подписался и заразился гепатитом при переливании крови, значит сам виноват, тебя предупреждали, что это рискованно. Раз ребенок получил инвалидность от некачественной и непродуманной прививки, то опять же... А то и медицинскую карточку можно переписать: ничего не делали, ничего не знаем, мы тут не при чем.

Безусловно, отказ как и согласие в таких вопросах, тоже является риском. И особенно мучительно принимать решение за своих детей. Поэтому прошу тех, кто читает эти строки подумать еще раз перед тем как кинуть гнилой помидор или камень в тех, кто отказался от каких-либо медицинских процедур и вызвал тем самым неудовольствие врачей. На их месте может оказаться каждый.

Напоследок немного юмора. Предлагаю посмотреть как хвалебная статья о трансфузиологии в правительственной белорусской газете "СБ Беларусь сегодня" от 30.03.2006. дает ненамеренное свидетельство:
а) о якобы благородных мотивах доноров,
б) о высокой степени безопасности крови, заготавливаемой белорусскими трансфузиологами.

(Внимательный читатель обхохочется).

Ну как вам благородный энтузиаст собирающий деньги на машину? А хотите ли чтобы ваш ребенок попал в "нормальную" статистику, стал одним из миллиона, одним зараженным ВИЧ из миллиона перелитых доз крови? Если нет, то не осуждайте никого, кто имел мужество принять сложное решение морального выбора.
Адрес статьи в Интернете, если кому-то неудобно читать с фотографий: http://www.sb.by/post/50632/

***

Спустя годы после написания этого поста хочу отметить три вещи:

1) Мой стиль в начале ведения блога был чуть более спорщицкий и категоричный чем спустя лет 10, поэтому возможно позднее я бы писал эти вещи по-другому или не писал вообще.

2) Я стал скептически относиться к гомеопатии по мере знакомства с разными взглядами на это направление в медицине и положительней относиться к вакцинации.

3) Тем не менее, мой основной посыл в этих вопросах остается тем же: согласие на медицинскую процедуру или отказ от нее -- это сложность выбора между разными видами последствий, которые не всегда очевидны и не для всех одинаковы...

2013, 2024 г.