Тэракт у мінскім метро 11 красавіка 2011 г.

Я не быў на месцы здарэння, калі адбыўся самы вядомы пакуль у Беларусі тэракт, але мае ўспаміны аб гэтай падзеі могуць каму-небудзь дапамагчы скласці поўную гістарычную панараму трагэдыі 11 красавіка 2011 г. Пастараюся перадаць дэталі таго, што памятаю, як мага дакладней.

Перад выбухам

Я працаваў выкладчыкам англійскай і перакладчых дысцыплін у Інстытуце прадпрымальніцкай дзейнасці. У гэты дзень у мяне павінна была быць адна пара англійскай з 17.00 па 18.20 на сёмым паверсе. Я прыйшоў загадзя, але ніхто з маіх "турыстаў" на пару так і не з'явіўся.

А справа была ў тым, што ўвосень 2010 г. знешняя камісія праверыла гэты 3-і курс спецыяльнасці "турысцкая дзейнасць" і вынесла вердыкт: закрыць яе па прычыне недастатковай кампетэнтнасці навучэнцаў. Паляцелі галовы, мая загкафедрай В. Г. Захарава была знята з пасады (але пакінута ў вну як прафесар). Спрабавалі і мне "шыць справу" за тое што на 2-м курсе я карыстаўся не прадугледжаным праграмай падручнікам і дазваляў розныя адступленні ад праграмы ў іншых групах, але на атэстацыі нашай кафедры я адказаў, што дзейнічаў у адпаведнасці з сучаснымі патрабаваннямі рынка працы, ў прыватнасці агенцтваў па перакладу, і мяне пакінулі непакарным. Было вырашана размеркаваць "турыстаў" 1-3 курсаў на іншыя спецыяльнасці, і мае трэццякурснікі згадзіліся перайсці на аналагічную спецыяльнасць на завочку ў верасні 2011 г. І напярэдадні гэтага масава пачалі шукаць работу. 2-3 афіцыйна атрымалі дазвол дэканата на індывідуальны графік заняткаў, а астатнія проста папрасілі мяне дазволіць ім хадзіць на работу і прыходзіць толькі на некаторыя заняткі пры ўмове, што ўсе робяць тыя ж практыкаванні дома і 2-3 чалавека абавязкова прысутнічаюць на кожным занятку.

Я патэлефанаваў адной з студэнтак і папрасіў каб хто-небудзь прыйшоў на пару. Яна адзванілася праз некалькі хвілін і сказала, што ніхто з тых, каму яна дазванілася, не можа прыйсці і яе саму з работы не адпускаюць. Сітуацыя была няпростай. Кожную хвіліну з пятага паверха з праверкай маглі падняцца дэкан ці намдэкана. Першае было горш, другое крыху лепш, бо намдэкана наглядала ў той час за нашай кафедрай замест змешчанай В.Г. Захаравай і ёй было лягчэй патлумачыць сітуацыю, хоць і самому дэкану пры ўсёй яго звонкавай суровасці можна было растлумачыць усё, як гэта было ў некаторых іншых праблемных сітуацыях. Але ўсё роўна атрымаць ад начальства "шышкі" за няяўку студэнтаў не хацелася.

Я пачакаў да 17.20. Калі б у мяне тады быў партатыўны камп'ютар, я б заняўся пісанінай, якой заўсёды хапала, але камп'ютар ў біібліятэцы быў недаступны з 17.00, калі яна зачынялася. Проста сядзець у аўдыторыі і разбіраць свае паперкі абрыдла, і я махнуў рукой на магчымыя "санкцыі" начальства і пайшоў дадому.

На вуліцы быў прыгожы цёплы красавіцкі вечар. Магчыма мае прагульшчыкі не столькі сядзелі па офісах, сколькі гулялі па сонечным вуліцах, але хіба гэта праверыш? У метро я хутка даехаў да "Кастрычніцкай", а адтуль і да свайго "Усходу". Заўсёды гэта займала каля 20 хвілін, таму калі на "Кастрычніцкай" выбухнула, я ўжо купляў адаптар для свайго камп'ютара ў краме ля станцыі метро.

Пасля выбуху.

У пачатку сёмай гадзіны мне на гарадскі тэлефон з Барысава пазваніла мама:

-- Сынок, з табой усё ў парадку?

-- Так, усё нармальна.

-- На "Кастрычніцкай" быў выбух, хтосьці загінуў, толькі што перадавалі навіны. Я так хвалявалася за цябе -- і маці заплакала.

Мы з жонкай уключылі навіны. Гаворылася пра магчымы тэракт, што дакладна вядома пра аднаго загінуўшага пры выбуху. Але інфармацыі было не шмат.

Патэлефанаваў знаёмы з нашай рэлігійнай абшчыны. Пацікавіўся ці ўсё добра з намі. Трэба зазначыць, што ў нашай абшчыне ёсць наладжаная сувязь узаемнай дапамогі: калі адбываюцца надзвычайныя здарэнні, за некаторымі людзьмі размеркавана па некалькі тэлефонных нумароў, дзякучы чаму атрымоўваецца хутка абзваніць усіх, папярэдзіць па які-небудзь ураган ці даведацца каму патрэбна дапамога. Вось я і абзваніў людзей, якія былі ў маім спісе. Ніхто з іх не пацярпеў. (Пазней я даведаўся, што адна мая знаёмая была сур'ёзна паранена ў нагу і год не магла хадзіць, а дзве мае студэнткі-перакладчыцы наглыталіся дыму і некалькі тыдняў ляжалі ў бальніцы). Памятаю, што аператар МТС дрэнна працаваў у той вечар, а Вэлком нармальна, але асноўная частка людзей з майго спісу была на МТСе, таму па перагружанай лініі было цяжка дазваніцца.

Наступны дзень.

Наступным ранкам, як і пасля выбуху, метро не працавала. Мне трэба было ехаць на пару да 13.00. Вырашыў паехаць аўтобусамі ў 12.00. Купіў талончыкі, бо звычайна наземным транспартам не карыстаўся і меў праязны толькі на метро. Толькі ў аўтобусе я пацягнуўся да кампосцера з талонам, як адзін мужчына апярэдзіў:

-- Не трэба, праезд бясплатны.

-- Ну дык добра, -- падумаў я -- хоць не губляю грошы.

Калі аўтобус праходзіў ля Нацыянальнай бібліятэкі, я заўважыў, што ля рэстарана "Мегаполіс" ў будынку Бібліятэкі стаіць "хуткая дапамога". Я не памятаю, ці гаварыў хто-небудзь, што непадалёк на Маскоўскім аўтавакзале адбыўся новы выбух, але чамусьці складалася ўраджанне, што так і было. Тым не меньш, ніякіх прызнакаў гэтага не было бачна на аўтавакзале з боку праспекта Незалежнасці.

На плошчы Перамогі я перасеў на 18-ы аўтобус. Звычайна, гэты маршрут мае асацыяцыю ў мінчан з псіхбальніцай у Навінках, але мне трэба было на яго супрацьлеглы канцавы пункт: чыгуначная станцыя "Мінск-Усходні". Калі ехаў, была адна думка: магу спазніцца, бо дрэнна падлічыў час на дарогу. Але суцяшаў сябе, што тэракт спіша маё спазненне, і начальства мне не прапіша іжыцу за гэта.

У аўтобусе адна жаншчына гадоў 50 громка заяўляла (па руску):

-- Гэты тэракт зрабіў Лукашэнка і яго банда!

Дарэчы, ніхто не спрачаўся з ёй і не спрабаваў яе затрымаць і выклікаць міліцыю. Яна спакойна выйшла на сваім прыпынку.

На канцавым я хуценька пабег на пешаходны мост праз чыгунку. У мяне заставалася хвілін 5 да пары. Пакуль бег па мосціку была думка, што жыццё перастае быць манатонным. Як бы гэта цынічна не было, але той факт, што дзесьці побач небяспека і грымяць выбухі, рабіў жыццё больш цікавым. Ва ўсялякім разе страх і разгубленасць я не адчуваў увогуле.

З мосціка да майго вну на вуліцы Серафімовіча было рукой падаць і за тры хвіліны да пары я ўжо быў ля дошкі раскладу заняткаў на пятым паверсе. Тут стаялі некалькі студэнтаў-перакладчыкаў, якім я калісьці выкладаў.

-- Андрэй Валер'евіч, што гэта адбываецца? -- разгублена запытала адна з іх, Алена Шчукіна.

-- Здаецца, быў выбух яшчэ і на Маскоўскім аўтавакзале, -- адказаў я.

Мы пагаварылі яшчэ пару хвілін. Я спазняўся, але трэба было неяк падбадзёрыць сваіх былых студэнтаў. Потым зайшоў у сваю аўдыторыю, здаецца, на тым жа паверсе.

--Дзякуй Богу! -- з палёгкай казала адна з студэнтак, калі я зайшоў.

Я, здаецца, штосьці пажартаваў у адказ. Мы пачалі пару, але час ад часу вярталіся да тэракта. Я ўсё думаў, ці сапраўды ўзарвалі Маскоўскі вакзал, выйшаў на хвіліну і патэлефанаваў жонцы, якая сядзела дома ў дэкрэце з нашым старэйшым сынам

-- Нічога такога не чула, -- адказала яна.

Пазней у той дзень яна сапраўды пабачыла надзвычайнае здарэнне і патэлефанавала мне: на яе вачах маленькага хлопчыка ў суседнім двары збіў аўтамабіль і цяжка параніў яго.

Не памятаю, ці пачалася мая другая пара ў 14.30 альбо ў 15.00 бо не памятаю, калі ў інстытуце ўвялі вялікі перапынак. Як бы тое не было але першай на пару прыйшла дзяўчына з дрэдлокамі (не памятаю яе імя, можа, Таццяна) і казала з усмешкай:

-- Зараз ехала на метро, дык амаль нікога ў вагонах няма.

Метро сапраўды працавала, і дамоў я ехаў з большым камфортам. Толькі ўваход на кожную станцыю ахоўвала міліцыя, нават 1-2 аўтаматчыка. Ішоў суцэльны дагляд рэчаў кожнага пасажыра і праход праз металашукальнік ці агляд з ручным металашукальнікам. Гэта стала рэаліяй метрапалітэна на некалькі дзён. Потым праверкі сталі выбарачнымі, але з гэтага часу міліцыя дзяжурыла на ўсіх масавых мерапрыемствах, а на кожнай станцыі метро стаіць чалавек з ручным металашукальнікам і правам даглядаць рэчы падазроных пасажыраў. Таксама яшчэ некалькі тыдняў не працавала Кастрычніцкая (але ад плошчы Перамогі да плошчы Незалежнасці хадзіў спецыяльны аўтобус і я хутка дабіраўся да другой лініі метро) і некаторы час на ўсіх станцыях адсутнічалі лаўкі (каб ніхто не падклаў новую бомбу).

Жыццё пасля атакі на метро.

Я заўсёды ведаў, што Беларусь мірная краіна да пары да часу, і тэракты ў Мінску ў 2008 і 2011 гг. мяне не здзівілі. Але для некаторых гэта стала сапраўдным шокам. Я ведаў двух розных маладых людзей, якія баяліся ездзіць на метро пасля выбуху, хоць падас яго там не былі. (Здаецца адзін з іх потым карыстаўся метрапалітэнам)

Не магу не пракаментаваць наконт так званых рэпрэсій супраць прыватных вну, бо ІПД быў адзін з іх. Справа ў тым, што сяброўка галоўных фігурантаў справы аб тэракце была студэнткай прыватнага вну і прэзідэнт Беларусі загадаў правесці праверку дзейнасці ўсіх прыватных інстытутаў і ўніверсітэтаў краіны.

Магу сказаць адразу, што закруціць гайкі больш, чым было закручана, начальства проста не магло. Знешнія праверкі? А нам і ўнутраных хапала па горла. Не выходзіць з аўдыторыі падчас пары, нават у туалет? Гэта заўжды патрабавалі. Не курыць на тэрыторыі вну і побач з ім? І гэта заўжды патрабавалі. Пагроза закрыцця інстытута? Ёй даўно ўжо пужалі.

Жорсткія ўмовы працы былі, на мой погляд, звязаны не столькі з спробамі ўрада разбрацца з вну сколькі з унутранай палітыкай самога інстытута. І апошняя караніліася не ў ідэалогіі, а ў камерцыі: калі падначалены кругом вінаваты (а хто хоць раз не спазняўся на пару ці не хадзіў пісаць падчас заняткаў?), яго лягчэй прымусіць штосьці зрабіць, напрыклад, наша кафедра, ў тым ліку Ваш пакорны слуга, бясплатна перакладала дакументы для дэканата і рэктарата. Таксама заўжды вінаватага лягчэй пазбавіць прэміі або не заплаціць за дадатковую работу. Памятаю, як увесь час меў праблемы з аплатай звышурочных гадзін, бо за пераэкзаміноўку студэнта мне палагаліся дадатковыя 0,4 акадэмічнай гадзіны, а за паўторнае прыняцце заліка -- 0,3. Адна гадзіна пагадзінкі каштавала 10000 руб. І за кожнага студэнта так атрымоўваецца 3-4 тыс. Але табе іх не даюць, бо 5-7 гадзін -- гэта мала, каб паперу пераводзіць, а яшчэ трэба сабраць подпісы і ўсё распісаць як трэба ў трох экземплярах. У 2011-12 навуч. годзе я сабраў 7 гадзін такіх пераэкзаменовак, прынёс роднаму вну, па маіх падліках да 500 тыс. рублёў і атрымаў па шыі за тое, што ў адной групе завочнікаў непадрыхтаваных студэнтаў аказалася 12 з 16, і яны атрымалі "незалік". Вось іду афармляць "трафей" у вучэбна-метадычны аддзел.

-- Навошта пераводзіць паперу на такую невялікую колькасць гадзін? -- незадаволена пытаецца загадчыца аддзела.

-- А можна я тады пару прагуляю? -- з кпінай пытаюся ў адказ.

-- Добра, заплацім Вам, -- адказала яна, паглядзеўшы ў мае дзерзкія вочы. І заплацілі. А многім такі адказ пра паперу быў дастатковым, і іх грошыкі ішлі... думаю, на мадэрнізацыю вну.

Але быў адзін інцыдэнт, які меў нейкую сувязь з тэрактам. У маі ў нас з'явілася новая загадчыцца кафедры, а ў чэрвені яна праводзіла апошняе паседжанне 2010-11 гг. І ўрачыста кафедра адпраўляла на пенсію Ларысу Максімаўну Жывіцкую, якая працавала практычна з заснавання вну ў 1992 г. Калі новая загадчыцца перадала падарунак на памяць за добрую працу на кафедры, пані Жывіцкая адказала:

-- Я пакідаю кафедру, бо мяне дапёк дрэнны стасунак кіраўніцтва інстытута да супрацоўнікаў.

-- Не трэба аб гэтым, калі ласка, -- папрасіла загадчыца.

-- Трэба. Я пакідаю кафедру ў знак пратэсту.

Пасля паседжання я падыйшоў да яе і падзякаваў за смеласць. Не магу сказаць, што шчыра, але хацелася казаць ёй штосьці харошае. Пазней яе сяброўка агучыла іншым супрацоўнікам што адбылося паводле слоў Л. М. Жывіцкай.

У дзень, калі адбыўся выбух, яе група перакладчыкаў пісала тэст апошняй парай. На сваю бяду адна дзяўчына напісала раней за іншых, паехала дадому, патрапіла пад бомбу, і, як я ўжо пісаў, наглыталася дыму. А паколькі настаўнік заўсёды вінаваты, то вінаватай аказалася дацэнт Жывіцкая. Праз некаторы час ёй патэлефанавала прарэктар па ідэалогіі і выхаваўчай рабоце Ала Леанідаўна Барчук і запытала:

-- Што адчувае чалавек, які адпраўляе дзяцей на смерць?

-- Ну судзіце мяне, --адказала Жывіцкая.

Прарэктар кінула трубку. Абурыўшыся, Ларыса Максімаўна напісала заяву на звальненне.

Наколькі ўсё так і было судзіць не буду, але, здаецца, больш ніякіх ахвяр "рэпрэсій" супраць прыватных вну ў нас не было. Калі б было, я б пачуў аб гэтым: інстытут маленькі, супрацоўнікаў каля сотні.

Хто ж мог такое зрабіць?

Жаншчына, якая крычала ў аўтобусе, што тэракт зрабіў Лукашэнка, выказала даволі распаўсюджаную думку, якая стаіць на простым лагічным пастулаце: " А хто ж яшчэ, акрамя яго,ў нашай Беларусі здольны на такое?". Я сур'ёзны гісторык, а не аматар танных сенсацый, як маглі заўважыць мае пастаянныя чытачы. Паколькі няма ў шырокім доступе дакументаў і матэрыялаў па справе супраць Канавалава і Кавалёва, якіх судзілі і расстралялі па абвінавачванню ў гэтым і некаторых іншых тэрактах, я не магу аўтарытэтна заявіць, хто гэта зрабіў і даказаць якую-небудзь версію. Таму ўстымліваюся ад спекуляцый і разважанняў аб тэракце 11 красавіка 2011 г.

Трэба дадаць, што адзін замежны бізнесмен, знаёмы маёй сям'і, летам таго ж года заяўляў мне, што быў у інтэрнет-кафе "Белтэлекома" ля ст. м. Кастрычніцкая перад выбухам і бачыў у двары дд. 10 і 12 па вул. Энгельса мноства машын "хуткай дапамогі". Але я яму не веру. Па-першае, я яго ведаю, як аматара распавядаць байкі пра сваё жыццё. Яго паслухаць, дык ён увесь час сутыкаецца з крымінальнымі элементамі ў Мінску, як быццам тут Гарлем, і ўвесь час б'е ім твар ці камп'ютары, а міліцыя нічога яму зрабіць не можа. Па-другое, калі сурёзная спецслужба плануе тэрарыстычны акт, у падрыхтоўцы ўдзельнічае некалькі чалавек, ніякай дакументацыі не вядзецца, і ніякія машыны пажарнікаў ці "хуткай дапамогі" не заганяюцца загадзя ў суседнія двары, бо тады будзе надта шмат сведкаў таго, што штосьці такое планавалася (а калі ў справе замешаны дзясяткі ці сотні людзей, утрымаць яе сакрэтнай проста не магчыма).

І яшчэ расстаўлю кропкі над "і". Я палітычна нейтрален, пішу ўсё гэта проста з цікаўнасці да гісторыі і не стаўлю мэтай кагосьці асудзіць ці апраўдаць. Я з павагай стаўлюся да дзяржаўнай улады ўвогуле, як гаранта некаторай стабільнасці, але пры гэтым не падтрымліваю якую-небудзь палітычную плыню. Асцярожнасць, з якой я выкладаю ўсе гэтыя звесткі звязана не з жаданнем пазбегнуць рэпрэсій (бо ўсё, што мне пагражае за выпады супраць улады -- гэта штраф ці 15 сутак, па першаму можна атрымаць кампенсацыю ў нейкіх апаізцыйных структур, калі напісаць слезлівую заяву аб тым, як мяне за праўду пакрыўдзілі, а другім мяне не напужаеш), а з жаданнем заставацца максімальна аб'ектыўным, наколькі я гэта магу зрабіць як недасканалы чалавек.

Цяпер да пытання, хто здольны у Беларусі рабіць тэракты. Сапраўды, буйныя палітычныя арганізацыі проста не зацікаўлены ў тэрарызме, бо за выбухі 11 красавіка 2011 і 3 ліпеня 2008 г. іх бы чакаў поўны разгром пад апладысменты шырокай грамадскасці. Але да тэрактаў могуць быць здольны і невялікія групы радыкалаў, якія прытрымліваюцца пэўных палітычных перакананняў, але не прадстаўляюць якую-небудзь палітычную партыю (хоць могуць быць яе членамі). Магчымы і сцэнар крымінальнай ці нават пабытовай разборкі "пад тэракт": узарвалі канкурэнта або палюбоўніка жонкі і напісалі на суседняй сцяне што-небудзь накшалт "Бі жыдоў!" ці "Жыве Беларусь!" альбо "Свабоду папугаям!"

Разгледзім толькі адну хвалю палітычнай барацьбы радыкалаў: рускія нацыяналісты супраць "Анціфа". Аднойчы я ўбачыў у пад'ездзе аднаго з карпусоў жылога дома па Русіянава 5 мемарыяльную дошку з надпісам "Тут быў жорстка забіты такі і такі, у такі і такі дзень 2000 г. Вечная памяць герою, які паў за веру і Бацькаўшчыну" (надпіс па руску). Я запытаў чалавека, што заходзіў у блок кватэр, ля дзверы якога была прыбіта дошка:

-- А хто гэта быў такі?

-- А гэта верхавод Рускага нацыянальнага адзінства.

Пытанне ўсім: калі гэтага "верхавода" сапраўды забілі за нацыяналізм, а не за кіданне бізнес-партнёраў ці празмерны інтарэс да чужой жонкі, чым гэта не тэракт? Ці тэракт -- гэта толькі выбух бомбы? Калі слова "тэрарызм" мае корань, значэнне якога "жах", то ідэя тэррарыстычнай барацьбы менавіта ў тым каб запугаць каго-небудзь, а не проста знішчыць ворага. У такім выпадку забойства аднаго нацыяналіста было пасылам астатнім з боку апанентаў: змоўкніце, бо і вас так пераб'ем.

У 2011-12 нав. годзе ў мяне быў студэнт з фанатаў "Дынама". Я казаў яму пра гэту дошку і ён адказаў:

-- Я яго ведаў.

-- А колькі такіх забойстваў яшчэ было?

Ён падумаў і адказаў:

-- Выпадка чатыры.

Калі б хлопец адразу казаў 20, я б не паверыў, але 4 забітых нацыяналіста за некалькі гадоў -- гэта чатыры ціхіх тэракта. Зразумела, кожны асобны выпадак павінна разглядаць не толькі з палітычнай версіяй, але з магчымасцю "пабытавухі". Але гэта сітуацыя ўсё роўна сведчыць аб наяўнасці ў соцыуме людзей, здольных шарахнуць бомбай па тым, каго ненавідзяць.

Час ад часу ў СМІ з'яўляецца інфармацыя аб тым як то нейкі анархіст кінуў "молатава" ў будынак КДБ у нейкім правінцыяльным горадзе, то ў Гомелі забілі турка (праўда мне дакладна невядома ці па расавым прычынам, ці не). Гэта ўсё было і да тэракта ў метро, але разглядалася толькі як злостнае хуліганства. Але і цяпер, пасля таго як выбух забраў жыццё 15 чалавек, грамадства па-ранейшаму не заўважае радыкалізацыі моладзі, часткова таму, што тэракт у пабытовым уяўленні -- гэта заўсёды выбух. Тым не меньш, большасць беларусаў ужо не лічыць тэрарызм немагчымай пагрозай для краіны.

Зразумела, гэты экскурс ніяк не дапаможа адказаць на пытанне, ці сапраўды тэрарыст з маніякальнымі схльнасцямі ўзарваў метро. Але, як я пісаў вышэй, я не спрабую даказаць якую-небудзь версію прычыны гэтага здарэння з-за адсутнасцю адпаведных матэрыялаў у шырокім доступе і жадання займацца разумовай жуйкай.

Эпілог.

Я не раз заўважаў, што самы каштоўны матэрыял для даследчыка, апрача дакументаў, гэта ўспаміны тых, хто піша пра падзею як быццам між іншым. Я спрабаваў напісаць аб гэтай трагедыі менавіта з пазіцыі пабытовага назіральніка і пры гэтым памятаць, якія праблемы для гісторыкаў узніклі ў сувязі з палітычнымі спекуляцыямі над тэрактам і яго наступствамі. Наколькі ў мяне атрымалася, судзіць чытачам...

***

У 2021 г. ахвяры тэракта ў метро мелі права на пазачарговае абслугоўванне ў паліклініцы, хоць мінула 10 год.