Фіялетавыя гальштукі. Апавяданне

Азіз Аліеў запомніў сваё першае верасня ў восьмым класе. У той дзень пасля ўсіх урачыстасцяў Ганна Яўгеньеўна, яго класная, загадала:

– У нашай школе створаны новы клуб маладых актыўных патрыётаў, да якога вучні павінны далучыцца. Заўтра прыносіце па тры тысячы – гэта кожны можа сабе дазволіць – і атрымаеце прыгожыя фіялетавыя гальштукі. Пытанняў няма? Добра.

Азіз быў з сям'і, якая ў 1988 г. збегла з Карабаха ад вайны. Яго тата быў азербайджанец, а мама армянка. Калі Азіз пайшоў у школу, тата вырашыў вярнуцца ў Баку. Без сям'і. З каханкай, якая нарадзіла яму дачку. Тата заўсёды жадаў дачку, і таму быў гатовы пакінуць жонку і сына на карысць жанчыны ўдвая маладзейшай за яго. Але тыя некалькі год дзяцінства, якія мама і тата былі разам, навучылі Азіза слухацца маці ва ўсім.

Калі ён дома сказаў пра клуб маладых патрыётаў, маці ціха адказала:

– Не думаю, што гэта добрая ідэя. У мой час у школе насілі іншыя гальштукі і лічылася непрыгожым іх не надзець, але калі пачалася вайна, за такі гальштук маглі забіць... Мне б не хацелася, каб і ты насіў гальштукі, за якія можна адказаць жыццём.

Калі наступным ранкам Азіз не прынёс грошы, так апынулася, што было яшчэ чатыры хлопца і дзве дзяўчыны, якія таксама не здавалі на гальштукі. Калі ты не адзін, адчуваць позірк класнай не так няёмка. Але ў канцы тыдня засталіся толькі два хлопцы, што не здалі грошы на гальштук. Адзін з іх рос у сям'і алкаголікаў, другі спускаў усе кішэнныя грошы ў камп'ютарным клубе.

У панядзелак класная прынесла Азізу і астатнім двум хлопчыкам па гальштуку і казала ўрачыстым тонам:

– Я разумею што вам няма чым заплаціць. Бывае рознае ў жыцці. Таму трымайце гальштукі проста так у падарунак. Любіце Радзіму. Шануйце ўладу. Кожны дзень даказвайце сваімі ўчынкамі, што вы годныя сыны Бацькаўшчыны.

Абодва з праблемных хлопчыкаў павязалі гальштукі пад апладысменты аднакласнікаў. Азіз стаяў бледны. Цяжка быць белай варонай, калі кожны вучань глядзіць на цябе.

– Ганна Яўгеньеўна, прабачце, але я не магу далучыцца да клуба маладых патрыётаў.
– Што? Ты мінчанін?
– Так.
– Ты беларус?
– Азербайджанец.
– Але жывеш у Беларусі.
– Так. Але я не буду членам клуба.

Пасля гэтага Азіз стаў ворагам для класнай, многіх аднакласнікаў і праблемай для школы. Класная вяла беларускую мову і літаратуру, і бадай кожны ўрок, дзе хоць неяк гаварылася пра Радзіму, старалася кпіць з Азіза. «Здраднік Радзімы», «хач», «чурка», «лузер» і нават «амерыканскі шпіён» – такімі тытуламі ўзнагароджвалі хлопца і Ганна Яўгеньеўна, і класны актыў. Спрабавала класны кіраўнік выклікаць маці Азіза, Сеўду, на размову ў школу, але тая працавала ўвесь час. Тады аднойчы яна пагаварыла з мамай непакорнага вучня па тэлефону, калі Азіз ужо лёг спаць. Доўга пасля той размовы Сеўда плакала на кухні, але сын пра гэта так і не даведаўся.

Дырэктарам школы быў Андрэй Паўлавіч Капец, пяцідзесяцігадовы вусаты высокі худы мужчына, былы палкоўнік міліцыі, які доўгі час быў начальнікам спецкамендатуры. Яго баяліся і вучні, і настаўнікі. Былы міліцыянер разумеў, што Азіз не з тых, каго лёгка зламаць і паспрабаваў знайсці бацькоўскі падыход. Па-добраму тлумачыў ён хлопцу, што адмова быць маладым патрыётам можа стаць перашкодай паступіць у інстытут і знайсці нармальную работу ў горадзе. Прапаноўваў насіць гальштук толькі ў школе і пакідаць яго ў сейфе яго кабінета. Але Азіз быў упарты.

Тады дырэктар выклікаў да сябе лідара клуба і каардынатара ячэйкі класа, дзе вучыўся Азіз, і патлумачыў ім, што хлопцам трэба сур'ёзна заняцца. Лідар клуба быў з вулічных хуліганаў, якіх праз адказныя пасады ў клубе перавыхоўваў дырэктар. А каардынатарам ячэйкі была выдатніца з паспяховай сям'і. Каардынатар сабрала сваю ячэйку – увесь клас – і аб'явіла байкот несумленнаму вучню Азізу Аліеву. Гэта было як раз перад навагоднімі канікуламі.

А самі канікулы Азіз правёў у бальніцы. Лідар клуба, здаровы адзінаццацікласнік, сустрэў на калідоры школы Азіза, спыніў яго і прапанаваў:

– Выскачым, чурка?

Яны пайшлі ў туалет, дзе Азіз, які рэгулярна хадзіў на турнікі, а ў дзяцінстве – на каратэ, першы кінуўся ў бой і хутка паваліў лідара на брудную падлогу.

– Ну глядзі, хач, яшчэ размова не скончана, – кінуў пабіты хуліган уздагонку Азізу, які выйшаў з туалета і грукнуў дзвярыма.

Перад Новым годам, Азіза спынілі незнаёмыя хлопцы ў цёмным завулку недалёк ад дома. Адабралі грошы і прадукты, якія ён нёс з магазіна і моўчкі пабілі яго да пераломаў. Апазнаць іх было немагчыма, бо было цёмна. Лідар сам прыбег да Азіза ў бальніцу з апельсінамі, казаў, што ён тут не пры чым, што тады ў туалеце хацеў толькі пагаварыць, што ў школе ніхто не будзе больш чапаць Азіза. Але хлопец і не збіраўся выдаваць хулігана. Нават пра іх бойку у туалеце ніхто не ведаў. Міліцыя таксама вінаватых не знайшла.

Калі Азіз вярнуўся ў школу, яго сапраўды ўжо не чапалі, але байкот працягваў дзейнічаць. Недахоп увагі равеснікаў пацягнуў хлопца да дваровых сяброў. Спачатку гэта быў футбол. Потым першыя спробы піва і цыгарэт. Але Сеўдзе было дастаткова строга зірнуць на сына, каб Азіз перастаў гуляць з дваровымі хлопцамі. Зноў пачалося адзіноцтва, але як раз прыйшло лета і было не да адпачынку: трэба было дапамагаць маці на рынку.

Калі Азіз перайшоў у дзявяты клас, яму прыйшла нечаканая дапамога. Міністр адукацыі публічна выступіў з асуджэннем прымусу вучняў да ўдзелу у патрыятычных клубах. З гэтага часу ён больш не быў белай варонай. Некалькі чалавек у школе адмовіліся насіць фіялетавыя гальштукі. Потым каардынатар ячэйкі, якая арганізавала Азізу байкот, разам з бацькамі пераехала ў Польшчу па карце паляка. Класная больш не чапала Азіза, але давала зразумець, што па-ранейшаму лічыць яго лузерам. Праўда яшчэ не скончыўся вучэбны год, як Ганна Яўгеньеўна, якой яшчэ не было і 35, выйшла замуж за немца, з якім перапісвалася цэлы год.

Аднак фіялетавыя гальштукі яшчэ чакаў моцны ўдар. Калі Азіз перайшоў у адзінаццаты клас, яго нанёс новы лідар клуба, хуліган Стас з паралельнага класа.

У лідара быў дзень нараджэння, які ён пачаў святкаваць з сябрамі ў школьным туалеце. Потым з крыкамі «У мяне фіялетавы гальштук, і мне ўсё фіялетава!», «З днём нараджэння мяне!», «Ёрш forever!», «Капец, табе капец!» Стас рушыў да кабінета дырэктара і пры ўсіх справіў малыя патрэбы на дзверы. Гэта знялі і выклалі ў Інтэрнэт яго падпіўшыя сябрукі. Відэа накруціла сотні тысяч праглядаў і пра хуліганскі ўчынак напісалі шматлікія СМІ.

Капец хацеў сам разабрацца з інцыдэнтам, але пасля таго як пра хулігана даведалася ўся Беларусь, Андрэй Паўлавіч мусіў пакінуць пасаду дырэктара і саму школу. Стас таксама знік невядома куды.

З гэтага часу Азіза больш не прымушалі далучацца да патрыятычных клубаў. Увогуле, часцей у іх вабілі рознымі ільготамі і падарункамі. Таму вучоба ў Медыцынскім універсітэце не была для яго такой праблемай. Да таго ж, ён вучыўся на платным аддзяленні, за яго вучобу плаціў тата – грамадзянін Азербайджана, які ў гэты час узгадаў, што ў яго ёсць сын, і па нейкіх прычынах Азіза не вельмі турбавалі з дэканата, магчыма многія лічылі, што ён таксама з Азербайджана.

Хоць тата і высылаў грошы на вучобу, але патрэбна было і жыць на штосьці. Таму Азіз працаваў на «хуткай дапамозе». Аднойчы ноччу ён пасля цэлай серыі выклікаў драмаў на кушэтцы пакуль доктар гуляў у шахматы з шафёрам іх машыны. Праз сон ён адчуў знаёмае «Капцу капец», рогат брыгады і доктарскае:

– Азіз, пад'ём! На выклік!

Праз дваццаць хвілін яны былі ў двухпакаёвай «хрушчоўцы» ў незнаёмай частцы горада. На ложку ляжаў высокі худы стары з сівымі вусамі, з нейкім знаёмым тварам. Ён ужо сканаў. Побач стаяла жанчына год пад 60, відавочна яго жонка.

– Інсульт, – ціха сказаў Азізу доктар. – Не паспелі.

І пачаў афармляць дакументы: «Капец, Андрэй Паўлавіч...». Жонка памерлага сустрэлася поглядам з Азізам і сказала:

– Усё жыццё не хварэў. Але ж два гады таму давялі яго на рабоце, выгналі на пенсію з ганьбой. Вось і не вытрымаў, небарака...

Праз некалькі год Азізу, які ўжо працаваў доктарам «хуткай дапамогі», атрымалася паехаць на адпачынак у Балгарыю. Зноў не абышлося без спонсарства бацькі. Шум мора, спякотнае сонца, крыкі гандляроў печывам і чаек... Пасля чарговага заплыву за буйкі і на бераг, лёг загараць. Вочы заплюшчаныя. У вушы незразумелыя фразы на розных мовах. І раптам чуе знаёмы жаночы голас:

– In Bulbondia no sun, very bad. I hate Belarus. I happy to be German… (У Бульбондыі сонца няма, вельмі дрэнна. Ненавіджу Беларусь. Шчасліва быць немкай.)

Азірнуўшыся, Азіз убачыў як недалёка стаіць яго былая класная, настаўніца беларускай мовы, Ганна Яўгеньеўна і нешта тлумачыць кампаніі сівеючых салідных мужчын, якія верагодна былі англічанамі. Здаецца, яна выглядала маладзей і прыгажэй, чым калі працавала ў школе.

Часам раней Азіз уяўляў сабе сустрэчу з самай нелюбай настаўніцай. Хацеў даказаць, што ён не лузер, не чурка, не здраднік. Што можа дабіцца ўсяго ў жыцці. Вось яна сустрэча. Вось яна Ганна Яўгеньеўна, стаіць у купальніку бокам да яго і гутарыць з нейкімі джэнтльменамі на ламанай англійскай. А жаданне падысці да яе і штосьці сказаць ці даказаць знікла.

Азіз лёг і прыкрыў твар капялюшыкам. Чамусьці нагадаў як на ўроках Ганна Яўгеньеўна з нейкімі эмоцыямі, ледзь не надрывам заклікала любіць Беларусь. Стала смешна.

А былая настаўніца патлумачыла сваім новым знаёмым, што ўжо год як яна «свабодная нямецкая ледзі», мае свой шалей у Альпах, запрасіла іх да сябе ў госці і, развітаўшыся з джэнтльменамі, прайшла міма Азіза купацца ў мора.

Вечарам таго дня яны сустрэліся ля мясцовага рэстаранчыка ў апошні раз. Яна стаяла каля уваходу ў чырвонай сукенцы, відавочна крыху п'яная. Ён гуляў па вуліцы. Было цёмна. Мабыць таму яна не пазнала былога вучня.

– Сігарэт? – запыталася яна і паказала жэстам, што хоча курыць.
– Ноў – адказаў Азіз і пайшоў далей. У яго зусім знікла жаданне размаўляць з былой класнай і ён толькі быў рад, што яна не паклікала яго.

Праз пару дзён малады доктар зноў сядзеў у турыстычным аўтобусе, што ехаў у Беларусь. Дарога была нялёгкай, але Азіз амаль увесь час спаў. Работа навучыла яго спаць дзе толькі можна і калі толькі можна. Нарэшце, праз шмат санітарных прыпынкаў і пагранічных пастоў позна ноччу аўтобус спыніўся каля Прывакзальнай плошчы ў Мінску.

Родны горад сустрэў Азіза халодным ветрам і праліўным дажджом. Як кантрастны душ пасля сонечнай Балгарыі. На гадзінніку 3.30. Метро не працуе. Даехаць можна толькі на таксі. Доктар парыўся ў кішэнях, зайшоў старыя банкноты 100 і 50 тысяч. Як раз месяц таму грошы памянялі, але ў Азіза былі толькі старыя, якія мелі хадзіць да Новага года.

– Павінна хапіць, каб даехаць да дому, – падумаў ён. І раптам адчуў сябе шчаслівым. Ён вярнуўся дамоў. Азіз быў рад халоднаму ветру, дажджу, старым абясцэненым грошам. Упершыню ў жыцці ён зразумеў, што хоча жыць тут. Усё жыццё ён разумеў, што ён азербайджанец, але цяпер добра ўсвядоміў, што не хоча пераехаць да таты ў Баку. Ён беларускі азербайджанец. Яго Беларусь – гэта не фіялетавыя гальштукі, не крывадушны пафас, а проста месца, дзе ён нарадзіўся, вырас і будзе жыць далей.

Азіз радасна падхапіў свае чамаданы і рушыў да таксі, а на аўтобусным прыпынку засталася стаяць мокрая дзяўчына ў чорным адзенні пад эзатэрыкаў ці готаў паверх якога кантрастам вісеў праваслаўны крыж, і тэлефанавала камусьці:

– Ну вапшчэ, чаго я нарадзілася тут? Мокнуць ноччу пад дажджом і чакаць пакуль Саша прыедзе? Лепш жыла б у Балгарыі. Я ўпэўнена, што ў мінулым жыцці я была балгаркай...

Малюнак узяты з крыніц Інтэрнэта і носіць ілюстратыўны характар. Усе персанажы і падзеі апавядання выдуманы, магчымыя супадзенні выпадковыя.

Поўны дапрацаваны цыкл апавяданняў "Гэта Беларусь, хлопча!" (PDF) Магчымы разыходжанні з тэкстам апавядання ў блогу.