Радыё як "тэлеэкран" і як памочнік

Калі я жыў у Мінску ў сваіх бабулі і дзядулі ў 1990-х - пачатку 2000-х гг. я яшчэ не чытаў раман Оруэла "1984". Але ў нас дома быў адзін оруэлаўскі "тэлеэкран", які ніколі не выключаўся (добра, што хоць не сачыў за намі): правадное радыё. Бацькі маёй мамы разважалі так: калі мы плацім толькі за наяўнасць радыё ў доме, навошта яго выключаць? У абодвух пакоях і на кухні стаялі па прыёмніку.

Звычайна я прыязджаў да іх на канікулы да лета 1996 г., калі канчаткова пераехаў у Мінск. Таму я рос пад беларускае радыё, якое ўключалася, здаецца, ў 5.50 "піканнем" і нацыянальным гімнам і выключалася ў 0.00 (таксама з гімнам). Была таксама гадзіна цішыні з 14.00 да 15.00. Вось так я жыў пад фон беларускага нацыянальнага радыё ўсе гады, што вучыўся ва ўніверсітэце і калі пайшоў на першую работу -- настаўнікам у школу.

Калі ты жывеш у нейкіх спецыфічных умовах і не бачыш альтэрнатывы, здаецца, што так і павінна быць. Не, ў маіх бацькоў у Барысаве не было праваднога радыё, ані моды слухаць радыё як фон увесь дзень. Але я рос пад гэты фон у дзеда...

Мяняўся рэпертуар на радыё, але я не асабліва слухаў яго кантэнт, памятаю толькі нейкія прыклады забаўнай рэкламы на беларускай:
Укладайце пад  працэнты
Маркі, долары і цэнты -- 
Будзе шмат карысці...

Памятаю, што ўпершыню адчуў, што мяне дастала гэта радыё, калі аднойчы ў мяне моцна балела галава (не, не пасля ўчарашняга: я гіпатонік) і ў гэты час па радыё ішла перадача "Спявай душа народная" -- нейкія бабулі цягнулі сваю песню. Я адчуў моцнае жаданне выключыць "мацюгальнік" на кухне, і я быў дома адзін. Але раней бабуля казала мне, што радыё не трэба выключаць і я не стаў яго выключаць нават для сябе! Мне было здаецца 19 ці 20 год...

Пасля таго як у 2003-м памерла мая бабуля дзед праз некаторы час перастаў рана паднімацца, каб гатаваць сняданак мне і сабе. Я стаў гаспадаром на кухне раніцай і з гэтага часу снедаў у цішыні! О, які гэта было добра! Адчуванне прыкладна тое ж што і калі ты дабег да туалета праз некалькі гадзін цярпення.

У наступным годзе я ўжо падаў заяву ў ЗАГС (мы з жонкай разам ужо амаль 11 год) і стаў рыхтаваць рамонт у кватэры. Разеткі "тэлеэкранаў" на кухне і ў нашым пакоі мы замуравалі. Магнітафон жонкі лавіў розныя хвалі -- ад доўгіх да ЎК -- таму зусім без радыё мы не засталіся.

У мінулым годзе прыйшоў канец апошняй радыёкропке, дзед пераехаў да маіх бацькоў у Барысаў і мы правялі ў яго пакоі капітальны рамонт. Адначасова мы засталіся і без тэлевізара. І ізноў я адчуў палёгку, што яшчэ адзін "мацюгальнік", які заклікаў мяне біць і ратаваць у сувязі з грамадзянскай вайной ва Ўкраіне, заціх.

У гэтай гісторыі ёсць сваеасаблівы працяг. Некаторы час таму я адчуў неабходнасць палепшыць сваё валоданне беларускай, бо роднай мовай яна мне ніколі не была, а пасля сканчэння работы ў школе ў 2004 г. я пэўны час рэдка карыстаўся ёй у паўсядзённым жыцці. Сярод іншага, я пачаў ізноў слухаць радыё на беларускай.

Трэба зазначыць, што ні адна сучасная станцыя Беларусі не працуюе выключна на беларускай мове. Можна вылучыць тры станцыі, што накіраваны на беларускамоўнага слухача і працуюць на розных частотах і ў Інтэрнеце: нацыянальны канал ад Белтэлерадыёкампаніі, і дзве "апазіцыйных" станцыі -- "Свабода" і "Рацыя". Але частка зместу перадач кожнай з гэтых станцый праходзіць на рускай мове, бо розныя спецыялісты, якіх запрашаюць у студыю на размову, рэдка свабодна размаўляюць па-беларуску. Пры гэтым апазіцыйныя медыя імкнуцца праводзіць такую тактыку: няважна ці размаўляе па-беларуску госць, вядучы абавязаны задаваць яму пытанні на беларускай. А дзяржаўнае радыё наадварот трымаецца прынцыпа: калі суразмоўца не валодае беларускай у патрэбнай ступені, вядучы размаўляе з ім па-руску, але да слухачоў звяртаецца па-беларуску. Астатнія беларускія станцыі рэдка карыстаюцца беларускай мовай у эфіры (часцей за ўсё гэта альбо рэкламны ролік, альбо папулярная песня, альбо госць праграмы, які прынцыпова размаўляе па-беларуску ў паўсядзённым жыцці). Ну і яшчэ ў сённяшніх рэаліях нельга казаць пра тэлеканалы, перыядычныя выданні ці радыёстанцыі, бо ўсё яны сталі мульцімедыйнымі парталамі: на сайце газеты ці часопіса можна праглядзець відэаролік, а на сайце радыёстанцыі -- прачытаць артыкул.

Магу сказаць, што калі мне спатрэбілася палепшыць сваё веданне беларускай, дзяржаўны нацыянальны канал мне спадабаўся па кантэнту больш, чым "Свабода". Першую станцыю я слухаў на FM праз гарнітуру мабільніка, другую -- праз Інтэрнет, што прывязвала мяне да дамашняга камп'ютара. Таксама я аддаю больш перавагі афіцыйнаму стандарту беларускай мовы, як больш простаму ва ўжыванні, і гэта быў яшчэ плюс "нацыяналкі". І апошні момант: на дзяржаўнай станцыі пакуль няма доўгага смакавання праблем, якое ўласціва апазіцыйным медыя, таму слухаць яго лягчэй, чым "Свабоду". ("Рацыю" пакуль пакідаю па-за параўнаннем, бо спробы паслухаць яе праз браўзер майго мабільніка паспяхова праваліліся.)

Не ведаю, што слухаюць аматары праваднога радыё на нацыянальным канале, але кантэнт FM-дыяпазона робіцца ўсё больш забаўляльным і інтэрактыўным. Не лічу сябе аматарам радыё, але час ад часу слухаю яго праз мабільнік, калі гуляю з дзецьмі ці еду куды-небудзь, ці прыбіраю кватэру. Прычым пераважна для нейкага фона.

Я не асуджаю сваіх бабулю і дзедулю за спецыфічны падыход да радыё. Яны выраслі ў савецкі час, калі людзей не вучылі быць ашчаднымі. Падобным чынам мая бабуля пэўны час не выключала на кухне газ на працягу дня, каб эканоміць запалкі. Сёння многія не могуць пражыць 5 хвілін без сваіх "гаджэтаў", таму я не маю маральнага права судзіць старое пакаленне за іх стаўленне да радыё.

Правадны прыёмнік савецкіх часоў дапамог мне памятаць мову, якую я хачу ведаць і любіць. Таксама некаторыя рэчы, якімі ён мяне карміў як быццам праз зонд, я пераасэнсаваў у цяперашні час. У той жалобнай песні, якой бабулі з "Душы народнай" пагаршалі мой галаўны боль, была фраза, што стала лейтматывам майго бацькоўскага жыцця:
Дзеткі абнялі -- 
Спацкі не далі
І гэта рэалія жыцця таты двух сыноў: апошні раз я прачнуўся сам у жніўні мінулага года, а паспаць днём, калі недаспаў ноччу, дзеткі не дадуць...

Ёсць думка, што правадное радыё можа быць зручным у час ваенных дзеянняў, бо яго цяжка знішчыць і з яго дапамогай можна апавясціць паветраную трывогу. Але я не гатовы ізноў слухаць яго з 5.50 да 0.00. Я навучыўся даражыць свабодай выключыць радыё...

***

2020-24 гг. унеслі свае карэктыроўкі ў тэму, пра якую я пісаў у сярэдзіне 2010-х гг.  І трэба прызнаць, што гэтаму паведамленню не хапала гістарычных падрабязнасцяў, таму паспрабую дадаць што магу праз 9 год.

* 1 ліпеня 2003 г. палажэннем Міністэрства інфармацыі РБ была ўведзена 50% квота на выкананне беларускай музыкі ў радыёэфіры, а 1 студзеня 2005 г. яе павялічылі да 75%. Гэта палажэнне, хоць і было паслаблена з цягам часу, спрыяла развіццю беларускага шоу-бізнеса, бо гаворка ішла пра раскрутку беларускіх выканаўцаў, незалежна ад таго на якой мове песня і ў якім жанры музыка. Час паказаў, што гэты пратэкцыянізм апраўдаў сябе, хоць і рашэнне не было папулярным.

* Радыё "Бі-Эй", заснаванае ў 1993 г., адзін з шматлікіх праектаў беларускіх пратэстантаў (у дадзеным выпадку баптыстаў), які пачынаўся як забаўляльны і рэлігійны адначасова, але потым стаў выключна забаўляльным і вельмі папулярным, не дацягнула некалькі тыдняў да 30-годдзя свайго існавання і спыніла вяшчанне па прычыне банкрутцва. Але засталася спадчына гэтага праекта: радыё "Мелодыі стагоддзя", якое круціць песні мінулых гадоў. Дарэчы, нейкая пераемнасць была і ў ланцугу маладзёжных радыё: у 1963-1994 гг. дзейнічала станцыя "Беларуская маладзёжная", якая ў гады Перабудовы пачала ўсё часцей падымаць вострыя пытанні, потым яе замяніла "Радыё 101,2 FM", беларускамоўная станцыя 1994-96, якая выйшла на самаакупнасць, але была зачынена загадам Мінінфармацыі РБ, а ў 2003 г. на частаце 101,2 стала вяшчаць станцыя "Пілот FM" ад БРСМ.

* Радыё "Свабода", "Рацыя" і іншыя апазіцыйныя ўраду РБ станцыі па стане на кастрычнік 2024 г. аб'яўлены экстрэмісцкімі рэсурсамі і заблакаваны ў Беларусі. За інтэрв'ю "Еўрарадыё" мой былы аднакурснік гісторык Ігар Мельнікаў атрымаў 4 гады калоніі па абвінавачванні ў садзейнічанні экстрэмісцкай дзейнасці.

* Радыё "Сталіца" перажыла ў жніўні-верасні 2020 г. поўную ратацыю кадраў, калі месца праесійных журналістаў і вядучых занялі спецыялісты ў іншых сферах. Спачатку новыя кадры рабілі шмат памылак, пэўны час "Сталіца" круціла архіўныя запісы старых перадач звольніўшыхся супрацоўнікаў. У 2024 г. адчуванняў непрафесіяналізму ад новых супрацоўнікаў і ад узроўню іх беларускай мовы няма.

* "Альфа-радыё", якое заснавалі ў 1999 г., было папулярным сярод маіх аднакурснікаў у пачатку 2000-х гг. Памятаю як яны рабілі тое, што сёння назвалі б словам "стэнд-ап" з пародыяй на "Альфу":

-- Я правяла ноч з Вялікім танцуючым пінгвінам! (сімвал "Альфы" ў той час -- А. Б.)

-- Спадзяюся, гэта была палярная ноч?

-- Так!

-- Званіце на "Альфа-радыё" і вас зразумеюць!

З 2003 г. кантрольны пакет акцый "Альфа-радыё" належыць Мінінфармацыі, але доўгі час "Альфа", як большасць іншых радыёстанцый FM-дыяпазону, пазбягалі вострых момантаў палітыкі і толькі перыядычна разбаўлялі музыку і забаўляльны кантэнт навінамі з "БелТА", якія чыталі хутка і без смакавання. Выключэннем стаў выпадак, калі прыкладна 18 жніўня вядучы аднаго з FM радыё перадаў прывітанне мірным пратэстуючым і паставіў ім "харошую песню". У 2021 г. "Альфа" значна палітызавалася: праграма "Будні" стала "баявым лістком" барацьбы з умоўным Захадам, а сярод песен сталі круціць і палітычныя песні групы "Галасы з места" з крытыкай "прэзідэнта Светы" і іншых удзельнікаў пратэстаў 2020 г. Пасля таго як на мяжы дзясяцігоддзяў я стаў менш слухаць радыё праз гарнітуру тэлефонаў, я пачаў слухаць яго ў машыне і новыя тэндэнцыі "Альфы" выглядалі для мяне неяк дзіўна і непрыгожа, як кожнае нагнятанне нанавісці да якой-небудзь сацыяльнай групы. Але з другога боку, на "Альфе" часцей сталі круціць песні пра Беларусь на беларускай мове, што раней не было характэрна для гэтай станцыі.
Ілюстрацыя: http://business-m.eu/moj-staryj-radiopriemnik-na-telebashne/