31.10.2019

Як перапісвалі Беларусь...

За сваё жыццё я «перажыў» тры перапісы насельніцтва Беларусі. У рамках праекта «Каб не забыць» я сабраў уласныя успаміны пра гэты момант беларускай гісторыі і змяшаў іх з фотаздымкамі старых газет.

1999 г. «Колькі засталося нас»

У вагонах метро падчас першага перапісу насельніцтва РБ вісеў плакат перапісу з выявай маладой сям'і, якая добрым і цікаўным позіркам глядзіць кудысьці ўперад, і лозунгам перапісу «Сколько нас?». Нейкі жартаўнік дапісаў на адным з іх слова «осталось», і такім гэты лозунг застаўся ў маёй памяці.

Перапіс 1999 года прыйшоўся на люты, месяц, калі ў студэнтаў пачынаюцца заняткі пасля зімовых канікул. Але частку студэнтаў і выкладчыкаў мабілізавалі на перапіс. Перапісчыкам далі права бясплатнага праезду ў грамадскім транспарце і магчымасць легальна прагуляць работу ці вучобу. Адзін з маіх аднакурснікаў пазней распавядаў на перапынку сябрам пра свае прыгоды перапісчыка:
– Мы ідзем у кватэру, а там яблыкі ў скрыні. Ну, пакуль мяне гаспадар не бачыў, я, блін, некалькі «стырыў»...

Наша настаўніца гісторыі Лацінскай Амерыкі, пачала сваю першую лекцыю:
– Выбачайце, што лекцыя пачынаецца са спазненнем на некалькі тыдняў. Быў перапіс насельніцтва. Што рабіць, мы былі мабілізаваныя...

Але не думаю, што хтосьці з прысутных шкадаваў аб прапушчаных лекцыях.

З маіх уласных успамінаў пра пералік «колькі засталося нас» магу ўзгадаць толькі як я вяртаюся з заняткаў ва ўніверсітэце, а мая бабуля кажа:
– Прыходзіў да нас перапісчык. Я ўсіх запісала як трэба.

Сама гэта падзея, дарэчы, не атрымала шырокага асвятлення ў дзяржаўных газетах.

 СБ надрукавала толькі кароткую заўвагу.


А "Звязда" падняла моўнае пытанне ў адмысловым артыкуле.

Увогуле перапіс як падзея, застаўся ў ценю палітычнай барацьбы 1999 года.

2009 г. Нашэсце «зялёных сумак».

Перапіс-2009 апынуўся ў большай увазе СМІ і за перапісчыкамі замацавалася мянушка «зялёных сумак» часам «зялёных партфеляў». Ізноў мабілізавалі студэнтаў, ізноў анкеты папяровыя.

Дзяўчына, якая прыходзіла да нас (а «мы» на той момант былі: я, мая жонка і тады адзіны трохмесячны сын Данік, быў яшчэ мой дзед, але ў санаторыі), шпарка заносіла нашыя дадзеныя ў перапісныя лісты. Тады ўпершыню я сутыкнуўся з нюансамі нацыянальных пытанняў:
– Нацыянальнасць?
– Рускі.
– Родная мова?
– Руская.
– Якімі яшчэ мовамі валодаеце?
– Англійскай, – пачынаю я.
– Дастаткова! – абрывае дзяўчына. І так дзяржава не даведалася, што яшчэ я размаўляю па-беларуску і па-французску. Ну, больш значным было тады б зазначыць валоданне беларускай,  і калі ў 1999 годзе выбар мовы для мяне не быў прынцыповым, і мая рускамоўная бабуля пазначыла мяне рускамоўным (хоць я ўжо тады быў руска-беларускім білінгвам), то ў 2009-м беларуская мова адыгрывала важную ролю ў маім жыцці. Чаму я не стаў спрачацца з перапісчыцай? Думаю, не хацелася паказваць колькі моў я ведаў, а можа проста не быў гатовы спрачацца. А пачуццё віны засталося.

Так я сутыкнуўся з тым, што падчас перапісу-2019, назвалі «светлагорскім сіндромам»: калі перапісчык запаўняе па умаўчанні рускую мову кожнаму як тую, на якой чалавек гаворыць у паўсядзённым жыцці і нават не пытаецца на якой той насамрэч гаворыць. Тут няма ніякай змовы супраць беларускай мовы, на мой погляд, а толькі жаданне мабілізаванага перапісчыка хутчэй скончыць сваю справу. І зразумела, падчас кожнага перапісу былі тыя перапісчыкі, якія сур'ёзна ставіліся да моўнага пытання і нават накручвалі рэйтынг на карысць «1-й нацыянальнай» мовы.

Былі і такія выпадкі. Адна жанчына сталага ўзросту з гонарам казала мне пра свой ўдзел у перапісу, здаецца 1999 г.:
– Калі прыйшлі перапісчыкі, я запісала ўсю сваю сям'ю як беларускамоўных, каб павялічыць колькасць адсоткаў на карысць роднай мовы.

Увогуле анкетныя дадзеныя – рэч ненадзейная, бо імі лёгка маніпуляваць. Гэта я ведаў яшчэ як студэнт гістарычнага факультэта. А з мовамі ёсць такія аб'ектыўныя моманты:
1. Амаль кожны чалавек у Беларусі ведае ў нейкай ступені і рускую, і беларускую, бо абедзве мовы вучаць і ў школе і ў вну, іх чуеш на вакзале і ў грамадскім транспарце. Таму нават тыя, хто не карыстаецца беларускай у паўсядзённым жыцці, разумеюць вусную і пісьмовую мову Купалы і Коласа, нават калі адказвае па-руску. Не раз заўважаў, што, калі вядзеш размову з рускамоўным беларусам на беларускай, то ён амаль заўсёды спрабуе хоць нешта казаць па-беларуску.
2. Ёсць пэўная колькасць беларусаў, якія прынцыпова карыстаюцца літаратурнай беларускай, і гэта людзі розных класаў і поглядаў на жыццё. Іх колькасць мяняецца: хтосьці памірае, хтосьці пераходзіць на іншую мову (напрыклад, у эміграцыі), нехта папаўняе рады свядома вырашыўшы размаўляць толькі на «1-й нацыянальнай» мове краіны.
3. Ёсць вельмі шмат людзей, пераважна ў вёсках і маленькіх гарадах, якія размаўляюць на дыялектах беларускай мовы альбо руска-беларускай «трасянцы». Іх колькасць змяншаецца: пры пераездзе ў буйныя гарады іх нашчадкі пераходзяць на рускую, а самі яны паміраюць. Цікава, што, вяртаючыся ў родныя вёскі гэтыя нашчадкі нярэдка зноў пераходзяць на беларускую. Так мая цешча звычайна размаўляе па-руску (яна таксама паліглот), а яе мама была беларускамоўнай. Калі цешча ездзіла да сваёй мамы, то часам, тэлефануючы да нас адтуль, размаўляла па-беларуску і нават не заўважала таго.
4. Ёсць школьныя настаўнікі, многія з якіх павінны быць гатовыя весці беларускамоўны прадмет. Яны, як і многія журналісты пакрысе ды й невядомы працэнт дзяржслужачых, могуць гаворыць на літаратурнай беларускай, нават калі і не робяць гэтага дома.

Паколькі асаблівых каляпалітычных страсцей у 2009 г. не назіралася, праца «зялёных сумак» атрымала больш значную ўвагу з боку СМІ.

 За некалькі дзён да перапісу.

 Пачалося

 Алег Карповіч нават "катэ" зрабіў у тэму перапісу. Артыкул з таго ж нумара, што і на папярэднім здымку.
 Адны перапісчыкаў частуюць печывам, другія тумакамі, гаворыць артыкул СБ.

 Ізноў фоткі з перапісчыкамі.

 І нават падстановачная спрэчка журналістаў СБ на тэму "Ці патрэбны быў той перапіс?", пасля таго, як усё скончылася.

 "Звязда" лічыла дні да перапісу і завярала чытачоў, што іх асабістыя звесткі застануцца тайнымі.


 У першы дзень перапісу зноў моўнае пытанне ў цэнтры ўвагі газеты.

 На другі дзень "Звязда" публікуе дзяжурную фотку перапісу.

 "Звязда"16.10.2009, на с.5 ужо з'яўляецца артыкул-скарга: перапісчык нядбае пра права грамадзянкі перапісацца на беларускай мове.

 "Звязда" 17.10.2009, с. 3: скарга: на ўчастку для перапісу ў Гродзенскім дзяржаўным універсітэце няма перапісных лістоў на беларускай мове.

 "Звязда" 20.10.2009. с. 2: яшчэ адзін артыкул пра дэфіціт перапісных лістоў на тытульнай мове насельніцтва. Вышэй яго апублікваны артыкул пра прыгоды перапісчыкаў і паў-эратычныя сэлфі з зялёнымі сумкамі. З этычных прычын я  гэту частку не публікую.

 "Звязда" за 23.10.2009. Акрамя моўнага пытання, разглядаюцца праблемы адсутнасці ліхтарыкаў у перапісчыкаў і заданне абысці свае тэрыторыі за 4 дні, каб усіх папярэдзіць пра перапіс (Я зайшоў да вас, каб сказаць, што неўзабаве яшчэ раз да вас завітаю). Здаецца, наша перапісчыца такой, прабачце, дурасцю не займалася.

 Заўвагі беларускамоўнага перапісчыка ў "Звяздзе" ад 23.10.2009.
 І пахвальны артыкул беларускамоўным перапісчыкам, з якога яшчэ можна даведацца, што тыя, хто не паспеў прайсці перапіс сваечасова, мусілі схадзіць на стацыянарны ўчастак. "Звязда" 29.10.2009., с 7.

2019 г. «Крок у будучыню»

Гэта быў першы перапіс, які дазволіў запоўніць перапісныя лісты ан-лайн на адмысловых сайтах. Нездарма яго дэвізам стала фраза «Погляд на сучаснасць –  крок у будучыню!». У першы жа дзень перапісу, я ўзброіўся пашпартамі сваёй сям'і і запоўніў усе анкеты (на беларускай). Новым было і тое, што беларусаў пыталі пра наяўнасць дачных участкаў (у падрабязнасцях) але гэта не пра нашу сям'ю: дачы не маем і дзякуй Богу!

 Такія рэкламныя постары, як гэты ў вагоне метро, можна было сустрэць ў розных месцях горада, нават на дзвярах камерцыйных магазінаў і ў дзіцячых садах.

А такія тлумачальныя памяткі вешалі ў дзяржаўных арганізацыях.


 Пра перапіс насельніцтва пісалі і ў сацыяльных сетках. Напрыклад група "Петрыкаўскія навіны" ў Facebook.

А Беларускі статыстычны камітэт рассылаў SMS

Яшчэ адной асаблівасцю перапісу з'яўляецца яго відэарэклама на электронных табло ў грамадскім транспарце. Цікава: у 1999-м газеты друкавалі пераважна чорна-белыя фота ў невялікай колькасці, у 2009-м шматлікія каляровыя фота, а ў 2019 г. ужо поўным ходам пайшла эпоха рэкламных відэаролікаў. Праўда, цяжка вызначыць у якой ступені яе хапае па-за межамі Мінска.



Увесь час перапісу працавалі стацыянарныя і часовыя ўчасткі для перапісу. Вось у гэтым на вуліцы Ўральскай 3 гэта быў невялікі пакой на 2-м паверсе Дома Культуры Таварыства Глухіх, дзе сядзелі маладая жанчына і жанчына ва ўзросце, апранутыя па-офіснаму і малады чалавек апрануты ў стылі casual. Усе з ідэнтыфікацыйнымі бэджамі. Я не стаў набівацца фоткаць іх, каб не правакаваць у перапісчыкаў "сіндром вахцёра". Здаецца, у гэтых перапісчыкаў не было аншлагу жадаючых перапісацца (я быў там вечарам у раёне 18:30-20:30). Не бачыў і жадаючых перапісацца ў гімназіі №8 на вул .Гамарніка (там толькі дзеці бегалі па калідорах). Увогуле ўражанне, што найбольш свядомыя грамадзяне перапісаліся праз інтэрнэт, а астатнія проста чакалі прыходу перапісчыкаў.


Такія "лісты шчасця" пакідалі перапісчыкі тым, хто іх не дачакаўся. Да нас не заходзілі, бо мы самі перапісаліся.

У сацыяльных сетках таксама абмяркоўвалі казусы перапісу-2019, як гэта заяўленая спроба прымусіць жыхароў сямейных інтэрнатаў перапісацца камандна-адміністратыўным метадам. Абмяркоўвалі таксама чуткі, што па выніках перапісу адшукаюць тых, хто не заплаціў падаткі, ізноў казалі пра ілжэперапісчыкаў, якія абкрадаюць небарак. Таксама лаялі перапіс, як марнаванне дзяржаўных грошай, праўда, у меншай ступені ў параўнанні з летнімі гульнямі. А тэлеграм-канал Nexta яшчэ летам апублікаваў фрагмент перапіскі ў Вайберы пра бонусы, якія чакаюць студэнтаў за удзел у перапісу: акрамя магчымасці свабоднага наведвання заняткаў (або права іх не наведваць) падчас кампаніі ім прапаноўвалі магчымасць засяліцца ў інтэрнат на наступны навучальны год. Калі ўсё так, то для бюджэта гэта бюджэтна. На ілюстрацыі: скрыншот з групы УКантакце "Беларусь сейчас".

Калі не пазначана інакш, фота і скрыншоты зроблены гісторыкам А. Берастоўскім
Тым, каго перапісчыкі не заставалі дома, яны пакідалі такія нататкі з адрасам бліжэйшага стацыянарнага ўчастка і тэлефонам для сувязі.

Гэты білборд вісеў далей і пасля завяршэння перапісу.

Таксама:
Белорусский язык: в поисках правды
Яшчэ раз аб нараджэнні беларускай мовы

***
У лютым Белстат паведаміў пра першыя вынікі перапісу: расце гарадское насельніцтва, Мінск стаў 2-мільённікам, скарачаецца насельніцтва краіны і расце колькасць тых, для каго беларуская мова родная ці паўсядзённая. 2% насельніцтва адмовіліся ад удзелу ў перапісе. Таксама з'явіліся каментарыі да адпаведных артыкулаў у СМІ, што да іх перапісчыкі не дабраліся.

У дзень роднай мовы 21 лютага 2020 г. разважаў над пытаннем: "Ці знікае беларуская мова?"

Комментариев нет:

Отправить комментарий

Примечание. Отправлять комментарии могут только участники этого блога.

Избранное сообщение

Іван Шамякін. Першы генерал

 На прасторах сусветнай павуціны ёсць малавядомае апавяданне Івана Шамякіна "Першы генерал", якое варта прачытаць многім. Акрамя м...