Беларусь, якая курыць

Паколькі я жыву ў час, калі за кожнае слова можна адказаць у судзе, то пачну з важнай заявы:
НІШТО Ў ГЭТЫМ МАТЭРЫЯЛЕ НЕ ПАВІННА РАЗГЛЯДАЦЦА, ЯК ПРАПАГАНДА КУРЭННЯ ЦІ РЭКЛАМА ТЫТУНЁВЫХ ВЫРАБАЎ. ТЭКСТ І ІЛЮСТРАЦЫІ ПРЫВОДЗЯЦЦА Ў РАМКАХ МЕМУАРНАГА ПРАЕКТА «КАБ НЕ ЗАБЫЦЬ», ЯК ЧАСТКА ДАСЛЕДАВАННЯ ПА ГІСТОРЫІ БЕЛАРУСІ. АЎТАР НЕ СПАЖЫВАЕ ТЫТУНЁВЫЯ ВЫРАБЫ І ПАПЯРЭДЖВАЕ ЧЫТАЧОЎ, ШТО ЯНЫ ВЫКЛІКАЮЦЬ ШМАТЛІКІЯ ЗАХВОРВАННІ І СМЕРЦЬ.

Маё дзяцінства прыйшло на той час, калі курылі яшчэ савецкія цыгарэты. Але праект «Каб не забыць» прысвечаны Беларусі ад пачатку 90-х. Тады савецкія брэнды «Космас», «Прыма», «Астра», па-ранейшаму папулярныя ў 90-я, паступова саступалі новым: «Эл-Эм», «Саюз-Апалон», «Мальбара»...

Дэфіцыт

У 1990-91 гг. недахоп многіх спажывецкіх тавараў стаў катастрафічным. У пэўны момант з продажу зніклі і цыгарэты. Спачатку курцы раскупілі махорку, якую тады прадавалі пераважна для вывядзення блох з дамашніх катоў і сабак. Потым выйшлі на вуліцы пратэставаць. Праўда, тытунёвых бунтаў, як гэта некаторыя падаюць, у чыстым выглядзе не было, было шмат эканамічных і палітычных выступленняў, якія, дзякуй Богу, не скончыліся крывёй, як у Тбілісі і Баку. І на гэтых акцыях пратэсту патрабаванні былі шырокія. Цыгарэтамі адкупіцца ўраду БССР не атрымалася б.

Праўда, усё гэта прайшло міма мяне, бо я (а я рэгулярна сачыў за палітычнымі навінамі з 1991 г.) не цікавіўся падзеямі, дзе не хапала нейкага мардабою. Але цяпер я радуюся, што тады абышлося нават без бітых вітрын...

Магу дадаць толькі, што талоны на цыгарэты і алкаголь у той час таксама стваралі магчымасці натуральнага абмену: звычайна тыя, хто не курыў, бралі цыгарэты і мянялі іх у курцоў на іншы дэфіцыт (цукар, мыла і г.д.), а алкаголь быў «вадкай валютай», сродкам плацяжу, як у ЗША канца 18 ст.

Дарэчы, у Беларусі пачалі з'яўляцца і каляровыя ксераксы, якія спарадзілі лайфхак таго часу: падробку аднаразовых купонаў на тавары...

Кіёскі

 Крыніца ілюстрацый: people.onliner.by

У пачатку 90-х быў бум кіёскаў. Там, дзе цяпер паркоўка гандлёвага цэнтра «Дана Мол», у першай палове 90-х стаяў стыхійны рынак з кіёскаў. Мой дзед, які тады яшчэ не змірыўся з распадам СССР, бурчаў неяк, калі мы нешта куплялі там на нашыя інфліруючыя грошы:
– Вось бы танкам па гэтых кіёсках прайсціся!

Танкі не спатрэбіліся. У сярэдзіне 2000-х мэрыя Мінска крок за крокам выціснула кіёскі з Камароўкі ды іншых рынкаў горада на Жданы. Рынак, які быў на цяперашняй паркоўцы «Дана Мол», знік яшчэ ў канцы 90-х.

Вось такія кіёскі і былі месцам, дзе было магчыма набыць не толькі цыгарэты, але і відэакасеты з фільмамі на 18+. І не заўжды ў пакупніка пыталіся ці ёсць яму тыя 18+. У 2000-х палітыку продажу цыгарэт зрабілі больш строгай, і ў кіёсках цыгарэты непаўналетнім ужо не кожны адважваўся прадаць.

Бабкі

Яшчэ адной крыніцай набыць цыгарэты для школьніка (як і для дарослага) былі бабкі. Стыхійны рынак 90-х уключаў бабулек, якія звычайна раскладалі тавар недалёка ад афіцыйнага рынка ці буйнога магазіна. Яны гандлявалі не толькі сваёй дачнай прадукцыяй і вязанымі шкарпэткамі, але і часам цыгарэтамі. Памятаю, што ў печынскай школе, адзін мой аднакласнік (тады ў 10 ці 11 класе) дзяліўся з намі:
– Я купляю цыгарэты ў адной і той жа бабкі. Яна мне за гэта шклянку семак у кішэню адсыпае...

Пазней, калі я скончыў школу, і вырашыў, што буду таксама курыць, я таксама карыстаўся паслугамі бабак. Я доўгі час меў выгляд школьніка, нават калі ўжо сам працаваў настаўнікам, але бабулі ніколі не задавалі мне пытанняў. У Мінску яны прадавалі «Эл-Эм» і «Саюз-Апалон», а ў Барысаве бачыў як на вуліцы Рэвалюцыйнай пажылыя кабеты гандлявалі нават «Прымай» ля прыступак магазіна.

Паслугамі бабак карысталіся ў той час і міліцыянеры. Так да маёй цёці заляцаўся адзін начальнік спецкамендатуры, які няблага ведаў англійскую і пару разоў дапамагаў мне рыхтавацца да ўступных экзаменаў. І вось сядзеў я ў яго кабінеце, я мой ментар (у харошым сэнсе слова) быў, з яго слоў, «пад мухай» і хацеў курыць. У кабінет зайшоў яго калега і начальнік адразу яму:
– Закурыць ёсць?
– На, трымай, – працягнуў той яму пачак імпартных цыгарэт.
– Дзе дастаў? – па-савецку пытаецца начальнік спецкамендатуры.
– А-ат, у бабак, вядома...

Мой рэпетытар з задавальненнем прыкурыў адну ад каларыфера, што абаграваў яго кабінет. Я з зайздрасцю назіраў за тым, як ён курыць адну за адной ад каларыфера. Потым спрабаваў такое зрабіць ноччу з пачкам «Прымы», які мая бабуля трымала ў адзежнай шафе супраць молі. Але нават гарачая настольная лямпа не запальвала цыгарэту...

У 2000-х бабкі цыгарэтамі ўжо не гандлявалі. Ды і мяне з сярэдзіны 1997 года іх паслугі больш не цікавілі.

Жуйкі

У тыя звышліберальныя 90-я шырокай папулярнасцю карысталіся жуйкі ў форме цыгарэт з фільтрам. Я бачыў такія ў Пячах у звычайных магазінах. Многія дзеці і падлеткі гулялі ў курэнне перад тым, як скарыстаць такую жуйку па прызначэнні. У асобных выпадках спрабавалі іх падпальваць. Я ніколі не любіў жуйкі, і эксперыменты з імі бачыў толькі ў іншых дзяцей. І ніколі не чуў слоў абурэння такім таварам з боку дарослых.

90-я былі яшчэ эпохай калекцыяніравання наклеек з жуек. І жуйкі былі не толькі з фруктовым густам, але і і з перцам (серыя Killer з наклейкамі стралковай зброі). І нават з нікацінам. Ці прадавалі жуйкі з нікацінам непаўналетнім у той час? Не ведаю, але карыстанне жуйкамі ці пластырамі з нікацінам замест цыгарэт было не «па-пацанску». Нават выпадкі спажывання палеткамі ці юнакамі нюхальнай табакі ці жавальнага тытуню мне вядомы толькі два...

Дзе можна і дзе нельга

У 90-х яшчэ не было строгай забароны курыць у памяшканнях. Таму забаўным успамінам ўсплывае з маёй памяці трэснутая сцяна на фізфаку БДУ, дзе абваліўся тынк і з трэшчыны тырчалі шматлікія фільтры ад цыгарэт. Гэта было восенню-зімой 1996 г., калі я хадзіў на падрыхтоўчыя курсы. З нас, слухачоў, што чакалі лектара каля той сцяны, ніхто не курыў у тым месцы, хоць курцы былі, але сталы пах тытунёвага дыму крыху перабіты марозным паветрам у тым калідоры побач з аўдыторыямі мне не забыць.

Калі я вучыўся ў БДПУ на гістарычным (1997-2002) у нас былі адмысловыя месцы для курэння: прасторныя туалеты на 3-4 паверху (у астатніх клазетах таксама курылі, але менш, бо там менш прасторы і было строга забаронена), на балконах 5-14 паверхаў (там некаторыя нават піва паспявалі папіць) і на ганку каля ўнівера. Выкладчыкі, акрамя гэтых кропак маглі сабе дазволіць курэнне ў кабінеце і часам у аўдыторыі. У 2010-х наступленне дзяржавы на шкодную звычку пакінула курцоў з вну ў адмысловых рэзервацыях, падобных на аўтобусныя прыпынкі і таксама на месцах каля ўваходу ў будынкі універаў. У туалетах курылі ўсе 2000-я і на пачатку 2010-х, але ўсё радзей, бо можна было на штраф напароцца.

Гумар

У час майго навучання ў вну сярод студэнтаў гістфака хадзілі жарты пра савецкія цыгарэты:
***
– Чым адрозніваюцца касманаўты ад астранаўтаў?
– Першыя кураць «Космас», другія – «Астру».
***
– Хто такая прымадонна?
– Донна, якая курыць «Прыму».
***
– Чаму на пачках савецкіх цыгарэт пазначалі клас?
– У першым класе пачыналі з «Космаса», у трэцім пераходзілі на «Астру», а пятым – на «Прыму».

А цяпер папулярны «тытунёвы» жарт:
– Ён курыў «Парламент» – не дапамагло патрапіць у парламент, а вось піва «Казёл» зрабіла сваю справу.

Эпоха вэйпаў

З першай паловы 2010-х у Беларусі з'явіліся электронныя цыгарэты. Спачатку некаторыя курылі іх нават у вагонах метро і забаўлялі гэтым іншых пасажыраў. Потым курэнне паравых цыгарэт стала масавым і ў гэты час усе віды курэння забаранілі амаль ва ўсіх памяшканнях. І цяпер каля розных вну, бараў і нават пад'ездаў можна бачыць не толькі клубы шызага дыму, але і пару.

Асабліва спадабаліся вэйпы школьнікам: бо цяпер у туалетах і распраналках спартзалы не застаецца слядоў. Калі мой старэйшы сын вучыўся ў трэцім класе, яму ўжо прапанавалі вэйпіць у туалеце. Адмовіўся.

Самыя жорсткія меры супраць курэння як раз прыйшлі разам з модай на вэйпы. У 2015-17 гг. рэклама тытунёвай прадукцыі была цалкам забаронена, таму ў апошнія тыдні перад уступленнем закона ў сілу на касах многіх магазінаў паставілі празрысты сподак пад грошы, пад якім заўжды ляжаў пачак цыгарэт.

Фота А. Берастоўскага. 2015 г. для паста "Губляем і знаходзім"

Жорсткія меры спарадзілі новыя лайфхакі для непаўналетніх. Каля выхаду са станцыі метро «Усход» да мяне час ад часу звяртаюцца падлеткі з грошамі і просьбай купіць ім цыгарэт. Ад мяне яны атрымоўваюць адмову, а нехта можа падзяліць цыгарэты з хлопцамі ці купіць такі пачак, пакінуўшы здачу сабе. Я маўчу пра правераныя часам спосабы: красці цыгарэты з бацькоўскіх пачкаў, збіраць акуркі, прасіць курава ў прахожых вясёлай кампаніяй...

Эпоха Табакерак

Час курсу на барацьбу з курэннем цягнуўся нядоўга, і з 2018 г. у розных гарадах Беларусі з'явіліся адмысловыя кіёскі для гандлю тытунёвымі вырабамі – «Табакеркі». Час ужо не той, што ў 90-х і з'яўленне «Табакерак» тут і там выклікала абурэнне многіх беларусаў (нягледзячы на вялікую колькасць курцоў у краіне). У асобных выпадках жыхары некаторых кварталаў дабіваліся адмовы на з'яўленне чарговай «Табакеркі» на сваёй зямлі, але ў большасці сітуацый «Табакерку»ставілі нягледзячы на пазіцыю грамадскіх актывістаў...

Многія «Табакеркі» стаяць зачыненыя бо прадаўцоў туды не знайшлі. Некаторыя працуюць, прычым, каля аўтобусных прыпынкаў яны рэалізуюць і білеты на грамадскі транспарт.

Дзякуючы дурной рэпутацыі гэтыя новыя тытунёвыя кіёскі перыядычна сутыкаюцца з вандалізмам. То іх размалююць, то закідаюць экскрэментамі... Некаторыя пішуць на іх свае лозунгі. Безумоўна, вандалізм не мае апраўдання.

Злева: 31.12.2019 Ставяць кіёск каля ДС "Каліноўскага". Такі навагодні падарунак жыхарам Усхода-2? Цэнтр: студзень 2020 г. кіёск на мінскай вуліцы Казлова насупраць 7-8 карпусоў БДУІР ужо працуе. Справа: студзень 2020 г. кіёск каля прыпынку "Алімпійскі спарткомплекс" на вулю Каліноўскага, размаляваны вандаламі. Фотаграфіі А. Берастоўскага.

Нікацінавыя паўчы

У канцы 2019 года на рынак РБ сталі завозіць нікацінавыя паўчы без тытуню. У 2020 г. іх стала магчыма бачыць у буйных магазінах Мінска. Калі судзіць па рэкламе, якая, дарэчы адкрыта распаўсюджана ў горадзе, то прадукт арыентуюць на маладых людзей з акцэнтам на паспяховасць, стыль, папулярнасць, прывабнасць і адсутнасць такой хібы курэння як дым з непрыемным пахам. Вядома, што сталасці, шчасця і павагі спажыванне прадуктаў, якія выклікаюць залежнасць, не дае, але менавіта гэтага шукаюць падлеткі і юнакі, на якіх, верагодна, накіравана рэклама...

Рэклама нікацінавых паўчаў. Лозунг "акружай увагай, а не дымам, у цябе ёсць (назва вырабу)" на фоне прывабнага маладога чалавека, які дапамагае сваёй даме сыйсці з аўтобуса. Дарэчы, яшчэ адна дэталь: гэта рэклама вісць на аўтобусным прыпынку каля трох навучальных устаноў: БДУІР, радыётэхнічны каледж і БНТУ. Зразумела, хто павінны асацыяваць шляхетныя паводзіны са спажываннем нікацінавых вырабаў... Фота А. Берастоўскага, 2 чэрвеня 2021 г.

Замест эпілога

Аднойчы адзін мой студэнт-завочнік на заліку па англійскай мове заявіў мне, што курыць па 4 пачкі ў дзень. Я запытаўся:
– Вам зніжку якую-небудзь за гэта даюць?
– Не.
– Так не павінна быць, – працягваю я, – калі не кожны 3-і пачак бясплатны, то хаця б 30% зніжкі на хіміятэрапію ў нейкім медыцынскім цэнтры ці кожны другі вянок у рытуальнай краме бясплатна.

Група зарагатала. Студэнт прамаўчаў. На наступнай сесіі ён падышоў да мяне і ціха сказаў:
– Я пасля вашых слоў кінуў курыць...

Гэтага і іншым жадаю.

Таксама: Змітрок Бядуля пра перамогу над смерцю